Photo: Nguyễn Thái Học, đảng trưởng Việt Nam Quốc dân đảng, lãnh tụ khởi nghĩa Yên Bái.

Cuộc khởi nghĩa Yên Bái đã đi vào lịch sử. Về nước năm 1941, Hồ Chí Minh có thư "Kính cáo đồng bào" viết ngày 6-6-1941, trong thư có đoạn: "Tấm gương oanh liệt của các bậc lão tiền bối như Phan Đình Phùng, Hoàng Hoa Thám, Lương Ngọc Quyến còn đó. Tinh thần anh dũng của các liệt sĩ ở Thái Nguyên, Yên Bái, Nghệ An còn đây". Viết cuốn Lịch sử nước ta làm tài liệu học tập, đào tạo cán bộ Việt minh theo thể diễn ca lục bát để nhiều người thời đó chưa biết chữ dễ thuộc lòng, HCM cũng đã nhắc đến cuộc khởi nghĩa Yên Bái: "Kìa Yên Bái, nọ Nghệ An. Hai lần khởi nghĩa tiếng vang toàn cầu".

Louis Roubaud, nhà báo và là nhà sử học Pháp, có mặt trên chuyến xe lửa tối 16-6-1930 đưa 13 chiến sĩ lãnh đạo cuộc khởi nghĩa Yên Bái và máy chém từ Hỏa Lò (Hà Nội) lên thị xã Yên Bái. Sáng sớm hôm sau, tại pháp trường, Roubaud chứng kiến 13 chiến sĩ Yên Bái lên máy chém, bất khuất, hiên ngang đến giây phút chót.

Trở về Paris năm 1931, Roubaud in cuốn sách Việt Nam (Nhà xuất bản Valois) viết về cuộc khởi nghĩa Yên Bái và những diễn biến tại pháp trường. Thời gian này, Pháp cấm không được nhắc đến VN, chỉ cho gọi nước ta là An Nam, thế nhưng cuốn sách vẫn mang tên VN. Ngay ở trang đầu tác giả đã viết rõ tại sao lại như vậy:
"Việt Nam! Việt Nam! Việt Nam! 13 lần tôi nghe tiếng hô này trước máy chém ở Yên Bái. 13 người bị kết án tử hình đã lần lượt thét lên như vậy cách đoạn đầu đài hai thước".

Roubaud không giấu được lòng kính phục các chiến sĩ Yên Bái, riêng với Nguyễn Thái Học, đảng trưởng, tác giả viết: "Nguyễn Thái Học đã cãi lý với cố đạo Dronet đi theo để rửa tội cho những người sắp lên máy chém: "Chúng tôi không phải là những người có tội, chúng tôi chỉ là những người thất bại, chúng tôi chẳng có gì phải ăn năn cả”. Rồi ông đọc mấy câu thơ tiếng Pháp: "Chết vì Tổ quốc, cái chết vinh quang. Lòng ta sung sướng, trí ta nhẹ nhàng" (Mourir pour sa patrie. C’est le sort le plus beau, le plus digne d’envie...).

Phút chót của Nguyễn Thái Học, người thứ 13 lên máy chém, được Roubaud viết như sau: Anh mỉm miệng cười, cực kỳ bình thản, đưa mắt nhìn đám đông công chúng và cúi đầu chào đồng bào rồi cất giọng đĩnh đạc, trầm hùng mà hô lớn: "Việt Nam vạn tuế". Cô Giang, vợ chưa cưới của Nguyễn Thái Học, cũng có mặt trong đám đông.

Cuộc khởi nghĩa Yên Bái thất bại và bị dìm trong máu. Hơn 500 chiến sĩ Quốc dân đảng bị đưa đi lưu đày ở nhà lao An Nam trên đảo Guyane (Nam Mỹ) nằm trong số gần 3.000 chiến sĩ Quốc dân đảng bị bắt sau khi khởi nghĩa thất bại. Qua loạt bài đăng trên TT đã thấy dấu vết nơi các chiến sĩ bị giam cầm, rất mong cháu con ngày nay bằng mọi giá tìm ra tên tuổi các chiến sĩ cùng con cháu của các vị, dù khác màu da thì vẫn là con Lạc cháu Hồng.

(Theo THÁI DUY, TTO)