Niên biểu Chăm Pa

Chăm Pa, bao gồm các quốc gia Lâm Ấp Quốc, Hoàn Vương Quốc, Chiêm Thành Quốc (Campanagara) và Thuận Thành Trấn (Nagar Cam), bắt đầu độc lập từ 192 và kết thúc vào 1832. Trước thế kỷ thứ 2, vùng đất của vương quốc Chăm Pa cổ đã được nhắc đến với tên Hồ Tôn Tinh (trong truyền thuyết), rồi tên huyện Tượng Lâm (thuộc quận Nhật Nam thời nhà Hán) khi nằm dưới sự thống trị của Trung Quốc. Lãnh thổ này được ghi nhận là từ miền Trung trở vào miền Nam Việt Nam, thay đổi tùy thời kỳ. Từ 1694 đến 1832, chúa Chăm Pa (Trấn vương Thuận Thành) chịu sự đô hộ của các chúa Nguyễn, vua nhà Tây Sơn và vua nhà Nguyễn cho đến lúc Chăm Pa bị xóa bỏ.

1. Lâm Ấp Quốc

Năm 192, một viên quan bản địa tên Khu Liên ở huyện Tượng Lâm (khu vực thuộc Huế ngày nay) nổi dậy lật đổ sự đô hộ của nhà Hán, xây dựng Lâm Ấp Quốc (hay Lin-yi-guo), là một tiền thân của Vương quốc Chăm Pa. Thủ đô của Lâm Ấp nằm ở vùng Trà Kiệu bây giờ. Người Chăm Pa, hay người Chăm cổ (người Chàm cổ) là những người bản địa gốc tại khu vực duyên hải Việt Nam. Ngôn ngữ của họ, tiếng Chăm cổ (tiếng Chàm cổ) thuộc chi ngôn ngữ Chăm - Nhóm ngôn ngữ Tây Indonesia của Hệ ngôn ngữ Nam Đảo. Sau khi thành lập, Lâm Ấp Quốc tìm cách mở rộng biên giới bằng vũ lực, phía Bắc lấn chiếm đất của các nhóm Bách Việt (người Việt cổ), phía Nam giáp với các vương quốc theo Ấn Độ giáo.

Vương triều I 林邑国 (Lâm Ấp Quốc)

+ 192-? Sri Mara 区连 (Khu Liên)
+ ?
+ ?
+ khoảng 270-? Fan Hiong 翻红 (Phạm Hùng)
+ khoảng 284-336 Fan Yi 翻伊 (Phạm Dật)

Vương triều II

+ 336-349 Fan Wen 范文 (Phạm Văn)
+ 349-? Fan Fo 翻佛 (Phạm Phật)
+ khoảng 377 Bhadravarman I 翻胡达 (Phạm Hồ Đạt)
+ ? Gangaraja
+ ? Manorathavarman
+ khoảng 420 Wen Ti

Vương triều III

+ khoảng 420 Fan
+ ? Fan
+ ? Fan
+ ? Fan
+ ? Fan
+ ? Fan
+ ? Fan
+ khoảng 510 Devavarman
+ khoảng 526-519 Vijayavarman

Vương triều IV

(thời kỳ quá độ giữa Lâm Ấp Quốc và Vương quốc Chăm Pa)

+ khoảng 529? Rudravarman I
+ khoảng 605 Sambuvarman (năm 605 Lâm Ấp Quốc đã một lần bị diệt vong)
+ khoảng 629? Kanharpadharma
+ ?-645 Bhasadharma
+ 645-? Bhadresvaravarman
+ (d. 653? (f)
+ 653-? Vikrantavarman I
+ khoảng 685-730 Vikrantavarman II
+ khoảng 749-758 Rudravarman II

2. Hoàn Vương Quốc

Từ thế kỷ thứ 8 đến thế kỷ thứ 9, Chăm Pa trở thành một quốc gia hùng mạnh, lãnh thổ kéo dài từ Hoành Sơn ở phía Bắc đến sông Đồng Nai ở phía Nam, được sử sách Trung Quốc ghi nhận với tên gọi Hoàn Vương Quốc.

Cuối thế kỷ thứ 9, Chăm Pa dời thủ đô từ Panduranga ở miền Nam đến Indrapura ở miền Bắc.

Từ đây cho đến thế kỷ 15 về tổ chức xã hội, hệ thống chính quyền, lễ nghi Chăm Pa chịu ảnh hưởng văn minh Phạn ngữ - Ấn Độ giáo. Trong thời kỳ này các vua Chăm Pa cũng cho xây dựng nhiều đền đài Ấn Độ Giáo ở Mỹ Sơn.

Các đời vua Hoàn Vương Quốc

+ khoảng 757: Prithivîndravarman
+ khoảng 774: Satyavarman
+ khoảng 793: Indravarman
+ khoảng 801: Harivarman
+ khoảng 820-860: Vikrantavarman III

3. Chiêm Thành Quốc

Sau 877, nhà Đường (Trung Quốc) bắt đầu gọi vương quốc Chăm Pa là Chiêm Thành Quốc. Lúc đó, vương quốc này bao gồm 5 tiểu vương quốc là: Indrapura (vùng Quảng Trị, Thừa Thiên-Huế ngày nay), Amaravati (vùng Quảng Nam ngày nay), Vijaya (vùng Quảng Ngãi, Bình Định ngày nay), Kauthara (vùng Phú Yên, Khánh Hòa ngày nay) và Panduranga (vùng Ninh Thuận và Bình Thuận ngày nay).

Các vương triều Chiêm Thành

* Triều đại Bhrigu
+ khoảng 877: Indravarman II
+ khoảng 896-905: Jayasimhavarman
+ 905-910: Bhadravarman II
+ 911-khoảng 971: Indravarman III
+ 989-? : Vijaya Sri Harivarman II
+ khoảng 989: Yang Pu Ku Vijaya Sri

* Triều đại Vijaya (Triều đại miền Nam):
+ 1041-1059: Jayasimhavarman II
+ 1059-1060?: Bhadravarman III
+ khoảng 1060: Rudravarman
+ khoảng 1081: Jaya Indravarman IV
+ ?-1086: Paramabodhisattva
+ 1086-1139: Jaya Indravarman V
+ 1139-1147: Jaya Indravarman VI
+ 1147-1163: Jaya Harivarman VI
+ 1163-?: Jaya Indravarman VII
+ ?-1190: Jaya Indravarman VIII
+ 1226-?: Jaya Parameshvaravarman IV
+ ?-1237: Jaya Indravarman IX
+ 1266-?: Jaya Indravarman X
+ ?-1307: Jayasimhavarman III (Chế Mân)
+ 1307-?: Mahendravarman
+ 1342-1360: Bo-dê
+ 1360-1390: Po Binasor (Chế Bồng Nga)
+ 1441-1446: Bichai
+ 1627–1651: Po Rome
+ 1660–1692: Po Saut

Chiến tranh

+ Năm 950, Chân Lạp (Chenla) tấn công Chăm Pa nhưng bị thất bại.

+ Năm 982, Đại Cồ Việt (thời nhà tiền Lê) tấn công tàn phá thủ đô Indrapura, vua Chăm Pa tử trận.

+ Năm 1000, Chăm Pa dời thủ đô về Vijaya (sử Việt gọi là Phật Thệ hoặc Đồ Bàn, thuộc tỉnh Bình Định ngày nay).

+ Năm 1044, Thủ đô Phật Thệ (Vijaya) bị quân nhà Lý chiếm.
Vài năm sau sau đó vua Chăm Pa là Rudravarman III xuất quân ra miền bắc đánh Thăng Long. Để đáp lại vua Lý Thánh Tông, đem một đoàn quân hùng mạnh sang xâm chiếm Vijaya, bắt sống vua Chăm Pa đem về Thăng Long.

+ Năm 1069, Chăm Pa phải chịu nhường cho nhà Lý một lãnh thổ rộng lớn ở miền bắc của vương quốc này (vùng này được gọi là Địa Lý, Ma Linh và Bố Chính, chạy dài từ Hoành Sơn đến đèo Lao Bảo ở phía bắc của Huế ngày nay) để được tha.
Trong suốt 30 năm cuối cùng của thế kỷ 11, ngoài chiến tranh với nhà Lý, vua Chăm Pa còn phải đối phó với cuộc chiến đòi ly khai của Panduranga.

+ Năm 1074 và 1080, vua Chăm Pa đi chinh phạt Chân Lạp nhưng không thành công.
+ Năm 1145, quân Chân Lạp sang chiếm thành Vijaya và đặt quyền cai trị ở miền bắc Chăm Pa.
Trước tình hình này vua của tiểu vương quốc Panduranga nổi dậy chống cuộc xâm lăng của Chân Lạp, giải phóng thủ đô Vijaya và tự tôn là vua Chăm Pa vào năm 1149. Khi vị vua này mất, vị vua kế tiếp đem một đoàn chiến thuyền theo sông Mê Kông đến đốt phá đền Đế Thiên Đế Thích và giết chết vua Chân Lạp năm 1177.

+ Năm 1190, vua Jayavarman VII của Chân Lạp chỉ huy đoàn quân tấn công thủ đô Vijaya, bắt vua Chăm Pa và phong người em rể của mình lên làm vua. Không chấp nhận ông vua bù nhìn, vua của tiểu vương quốc Panduranga đã đem quân ra Bắc giết chết vua Chăm Pa gốc Chân Lạp và tự xưng vua Chăm Pa.

+ Năm 1203, để trả thù cho người em rể bị giết, Jayavarman VII xâm chiếm Chăm Pa và biến vương quốc này thành thuộc địa cho tới năm 1220.

+ Năm 1283, quân Nguyên Mông xâm lăng Chăm Pa. Tự luợng sức, vua Chăm Pa rút quân lên Tây Nguyên không giao chiến. (Ở huyện Ea Súp, cách Buôn Ma Thuột 100 km, có tháp Yang Prong thờ thần Siva dưới dạng Mukhalinga được xây dựng vào thời kỳ này). Sau hai năm chờ đợi, cuối cùng vì thiếu lương thực quân Nguyên Mông tự rút lui.

+ Năm 1306, vua Chăm Pa Jaya Simhavarman III (Hán-Việt: Chế Mân) dâng châu Ulik (châu Ô lý, sau này chia thành hai châu Ô và Lý thuộc khu vực Quảng Trị và Huế ngày nay) cho nhà Trần để được kết hôn với Huyền Trân công chúa.

Sau khi Chế Mân chết, từ năm 1311 đến năm 1353, vua Chăm Pa kế tiếp liên tục gây chiến với nhà Trần đòi trả hai châu Ô và Lý nhưng không thành công.

Thời Chế Bồng Nga

* Năm 1360, Chế Bồng Nga (được sử sách Đại Việt cho là một nhà chính trị, một nhà quân sự đại tài) lên ngôi.
+ Năm 1361, Chế Bồng Nga đánh phá hải cảng Di Lý (?) của nhà Trần (theo Khâm định Việt sử thông giám Cương mục thì Chế Bồng Nga đánh phủ Lâm Bình).
+ Năm 1368, Chế Bồng Nga đánh thắng đoàn quân Đại Việt ở Chiêm Động (?).
+ Năm 1370, Chế Bồng Nga tiến quân chiếm thành Thăng Long lần thứ nhất. (Theo Khâm định Việt sử thông giám Cương mục là năm 1371.)
+ Năm 1377, Chế Bồng Nga đánh thắng đoàn quân nhà Trần sang tấn công thủ đô Vijaya và giết chết vua nhà Trần là Trần Duệ Tông, sau đó đem quân cướp phá thành Thăng Long lần thứ hai.
+ Năm 1380, Chế Bồng Nga đánh Nghệ An, Diên Châu và Thanh Hóa.
+ Năm 1382, Chế Bồng Nga lại đánh phá Thanh Hóa.
+ Năm 1383, Chế Bồng Nga đem quân chiếm đóng đồng bằng sông Hồng một lần nữa. (Theo Khâm định Việt sử thông giám Cương mục thì Chế Bồng Nga đánh phủ Quảng Oai.)
+ Năm 1389, Chế Bồng Nga lại xuất quân đánh nhà Trần và bị quân nhà Trần do tướng Trần Khát Chân chỉ huy giết chết trong một trận thuỷ chiến ở Hải Triều.

4. Hậu Chiêm Thành

+ Năm 1397, vua Po Parichan mất, thủ đô Angwei bị quân nhà Hồ đánh chiếm. Dân tỵ nạn Chăm Pa đổ vào vùng Parang (Panduranga, vùng Phan Rang ngày nay). Nước Chiêm Thành (Chăm Pa) và nước Tân Đồng Long (Panduranga) bắt đầu hợp nhất.
+ Năm 1407, vua Vĩnh Lạc Đế nhà Minh bắt đầu can thiệp vào cuộc chiến giữa nhà Hậu Trần và nhà Hồ, nhà Hồ và vua Chăm Pa.
+ Năm 1414, vua Vĩnh Lạc Đế đánh bại cả 3 nhà Hậu Trần, Nhà Hồ và Chăm Pa.
+ Năm 1428, quân đội nhà Minh đại bại rút về. Nhà Lê (Thăng Long) và chúa Vijaya Chăm Pa (Đồ Bàn) được phục hồi.
+ Năm 1433, chúa Panduranga Chăm Pa (Phan Rang) được phục hồi.
+ Năm 1471, vua Lê Thánh Tông đem một đoàn thủy, lục quân hùng mạnh sang đánh Vijaya Chăm Pa. Sau khi chiếm được, Lê Thánh Tông phá hủy thành Đồ Bàn (Vijaya), giết hơn bốn chục ngàn quân Chăm Pa và bắt đưa về Thăng Long hơn ba chục ngàn tù binh.

Tiếp đó vua Lê Thánh Tông phong vương cho Bố Trì Trì (chúa Panduranga Chăm Pa) ở Phan Lũng (Phan Rang) và giao quyền cai trị phần lãnh thổ Chăm Pa còn lại là tiểu vương quốc Kauthara (Khánh Hòa và Phú Yên) và Panduranga (Ninh Thuận và Bình Thuận). Từ đấy chúa Chăm Pa Panduranga trở thành chư hầu của quốc gia Đại Việt.

5. Thuận Thành Trấn

Trong thời kỳ Trịnh-Nguyễn phân tranh, các chúa Nguyễn cầu hòa với người Chăm để tiến hành Nam tiến ở vùng Đồng Bằng Sông Cửu Long.
+ Năm 1433, Po Kasit (Po Dam) đuổi quân nhà Minh và khôi phục lại nền độc lập của một tiểu vương quốc Chăm Pa tại Panduranga.
+ Năm 1471, một tiểu vương quốc Chăm Pa tại Vijaya (Đồ Bàn, Chà Bàn, Tỉnh Bình Định ngày nay) bị nhà Lê sáp nhập. Nhiều người dân tỵ nạn đổ vào Panduranga.
+ Năm 1578, một tiểu vương quốc Chăm Pa tại Phú Yên bị nhà Nguyễn sáp nhập.
+ Năm 1611, một tiểu vương quốc Chăm Pa tại Kauthara (Tỉnh Khánh Hòa) bị nhà Nguyễn lấy một phần đất. Nhà Nguyễn đổi tên vùng đất này thành Trấn Biên Dinh (dinh Trấn Biên).
+ Năm 1653, một tiểu vương quốc Chăm Pa tại Kauthara bị nhà Nguyễn sáp nhập (Ia Trang (Nha Trang) và dời biên giới của mình đến khu vực Kam Rang (Cam Ranh)). Nhà Nguyễn đổi tên Kauthara thành 2 dinh Thái Khang và Diên Khánh.
+ Năm 1658, chúa Nguyễn chiếm khu vực Sài Gòn-Biên Hoà thuộc lãnh thổ Thủy Chân Lạp. Đất Chân Lạp lúc bấy giờ nhà Nguyễn gọi là Lục Chân Lạp (Bắc Chenla, vương quốc Campuchia ngày nay) và Thủy Chân Lạp (Nam Chenla, Đồng Bằng Sông Cửu Long ngày nay). Về phương diện quân sự Chăm Pa bị rơi vào thế gọng kìm.
+ Năm 1692, tướng Nguyễn Hữu Cảnh chiếm Tiểu vương quốc Chăm Pa tại Panduranga, đổi tên thành Thuận Thành Trấn (trấn Thuận Thành), rồi đổi thành Bình Thuận Phủ (phủ Bình Thuận) và giao cho em của Po Saot cai quản.
+ Theo Đại Nam Thực Lục Tiền Biên (năm 1848) và Ka-i Hen-tai (Hoa Di Biến Thái, 1732), năm 1694, quân Chăm được tướng Chăm tên Ốc Nha Đạt và tướng Thanh tên A Ban chỉ huy đã phản công và đánh bại quân đội chúa Nguyễn. Chúa Nguyễn nhượng bộ, giao trả lại quyền độc lập Chăm Pa (cho phép phục hồi Thuận Thành Trấn) cho Po Saktiraydaputih (Kế bà Tử), em của vua Po Saot làm trấn vương. Nội dung nhượng bộ có ghi rõ trong Nghị Định Ngũ Điều năm 1712. Mối quan hệ giữa nhà Nguyễn và Chăm pa trong thời kỳ này (1695-1832) khá thân mật và thân thiện để nhà Nguyễn tập trung khai thác, phát triển Đồng Bằng Sông Cửu Long.

Triều đại Po Saktiraidaputih của Chăm Pa
(chư hầu dưới thời Chúa Nguyễn)

+ 1695-1728 Po Saktiraidaputih
+ 1728-1730 Po Ganvuhdaputih
+ 1731-1732 Po Thuttirai
+ 1732-1735 khuyết
+ 1735-1763 Po Rattirai
+ 1763-1765 Po Tathundamohrai
+ 1765-1780 Po Tithuntiraidapaguh
+ 1780-1781 Po Tithuntiraidaparang
+ 1781-1783 khuyết
+ 1783-1786 Chei Krei Brei
+ 1786-1793 Po Tithundaparang
+ 1793-1799 Po Lathundapaguh
+ 1799-1822 Po Chong Chan

Từ năm 1771 Vương quốc Chăm Pa đã trở thành một bãi chiến trường giữa quân nhà Tây Sơn và lực lượng của Nguyễn Ánh.

Năm 1802, Nguyễn Ánh lên ngôi lấy quốc hiệu là Việt Nam, cho phép chúa Chăm Pa (Trấn vương Thuận Thành) có quân đội riêng và chế độ thuế má riêng. Vua Gia Long giao cho Po Saong Nhung Ceng (một tướng tài người Chăm có công chống Tây Sơn) quyền cai trị tiểu vương quốc này.

Năm 1832, vua Minh Mạng thực hiện cải thổ quy lưu để xóa bỏ cơ chế tự trị của người Chăm Pa, chia đất đai này thành hai huyện An Phước và Hòa Đa trực thuộc Ninh Thuận Phủ (phủ Ninh Thuận - tỉnh Bình Thuận) lúc bấy giờ. Vương quốc Chăm Pa hoàn toàn sáp nhập vào quốc gia Việt Nam.

(Wikipedia)