Thủ tướng Ôn Gia Bảo công bố bức ảnh Mặt Trăng đầu tiên do vệ tinh TQ chụp (ảnh: Xinhuanet)

Tiếp sau Mỹ, Liên Xô (Nga), EU và Nhật, ngày 24-10-2007 Trung Quốc đã phóng lên quỹ đạo của Mặt Trăng (MT) một vật thể bay quanh MT – vệ tinh Hằng Nga-1 (Chang’e-1). Báo chí TQ đánh giá đây là sự kiện lớn nhất năm 2007 của nước họ, trên cả đại hội XVII Đảng CS TQ.

Ngày 12-12, TQ họp đại hội chúc mừng thành công này, hầu hết ủy viên Bộ Chính trị Đảng CS TQ tới dự; Chủ tịch Hồ Cẩm Đào phát biểu nhấn mạnh: với thành công này TQ đã đứng vào hàng các nước có năng lực thăm dò không gian xa (cách Trái Đất trên 380 nghìn km).

Thành công lớn, tiến bộ vượt bậc

 Trước hết, Chương trình thăm dò MT của TQ (CT MT TQ) bắt đầu bằng việc bỏ qua hai bước thăm dò đầu tiên rất tốn kém (là phóng vệ tinh bay lướt qua MT và phóng vệ tinh lao xuống MT, như Mỹ và Liên Xô trước đây từng làm), nhảy thẳng sang bước thứ ba – phóng vệ tinh bay vòng MT. Điều đó chứng tỏ TQ bắt đầu thám hiểm MT với một tiềm lực mọi mặt cao hơn các nước đi trước.
 Thứ hai, CT MT TQ bắt đầu là thành công ngay 100% chứ không trục trặc như Mỹ và Liên Xô (thành công 48%). Hằng Nga-1 (HN-1) bay và làm việc hoàn toàn đúng dự kiến, tốt hơn mong muốn, nhờ vậy tiết kiệm được nhiều nhiên liệu đem theo, do đó TQ dự định sau 1 năm khảo sát MT sẽ cho HN-1 bay đi quan sát sao Hỏa chứ không cho hủy vệ tinh.
 Thứ ba, HN-1 có áp dụng một số công nghệ mới, như lần đầu tiên trên thế giới dùng vi ba chụp ảnh lớp đất trên MT, dùng thiết bị sóng cực tím để định hướng vệ tinh.
 Thứ tư, TQ phóng vệ tinh bay vòng MT với kinh phí thấp hơn và thời gian ngắn hơn các nước khác. Chương trình HN-1 có chi phí 1,4 tỷ NDT (khoảng 170 triệu USD), bằng 40% phí tổn chương trình vệ tinh MT Kaguya của Nhật; thời gian thực hiện hơn 3 năm (từ 1-2004), ngắn hơn Kaguya (1991-2007). Dĩ nhiên, các tiến bộ nói trên đạt được trên cơ sở học tập kinh nghiệm của các nước đi trước; song mặt khác, cũng cần thấy là TQ có quyết tâm rất cao trong việc thực hiện chương trình thám hiểm vũ trụ. Giám đốc NASA Griffin mới đây nói: với quyết tâm chính trị rất cao ấy, trong thế kỷ XXI người TQ sẽ có thể lên MT trước Mỹ.

Chụp và làm ảnh MT

Ngày 20-11-2007, HN-1 bắt đầu chụp ảnh MT đồng thời gửi số liệu ảnh về Trái Đất để xử lý làm thành ảnh. Khi xử lý làm ảnh, người TQ đã tham khảo số liệu ảnh ở vị trí tương ứng trong kho ảnh của Clementine Base Map (vệ tinh Clementine của Mỹ chụp năm 1994, đã công bố) làm ảnh gốc để khống chế định vị, vì thế ảnh TQ này giống ảnh của Mỹ. Máy chụp ảnh 3 chiều (3D) của HN-1 thu hình theo kiểu quét đẩy, mỗi lần chụp một vệt ứng với diện tích rộng × dài = 60 × 3253 km trên MT. Bức ảnh đầu tiên ghép bởi 19 vệt ảnh, mỗi vệt chụp trong 38 phút; tức vệ tinh bay hết 19 vòng quanh MT mới chụp xong một ảnh; mỗi vòng quay 127 phút, tổng thời gian gần 48h. Ảnh chụp dưới ánh sáng Mặt Trời (ngày trên MT dài nửa tuần lễ), trong khi HN-1 bay từ Nam lên Bắc Ngày 22-11 nhận xong số liệu ảnh đầu tiên; ngày 23 ghép xong ảnh 2D, độ phân giải đạt 120m, tức cao hơn ảnh của Clementine (150m). Ngày 26, đích thân Thủ tướng TQ Ôn Gia Bảo công bố bức ảnh MT đầu tiên của HN-1.

Tấm ảnh ghép đầu tiên chỉ lấy phần ảnh của vùng cao địa gần Nam Cực, phía Trái Đất có thể nhìn thấy bằng mắt thường, vị trí từ 83 đến 57 độ kinh Đông và từ 70 đến 54 độ vĩ Nam, rộng × dài = 280 × 460 km,.

Hình 1: ảnh MT do Mỹ chụp 1994

Một vụ bịp bợm khoa học chăng ?

Ngay ngày 26-11-2007, một số cư dân mạng TQ tung ra nhận xét: bức ảnh MT đầu tiên của TQ (viết tắt: ảnh MT TQ) giống hệt ảnh MT do vệ tinh Mỹ chụp đã công bố năm 2005 (hình 1), do đó họ ngờ đây là bản copy ảnh của Mỹ; nói khác đi nghĩa là TQ chưa hề phóng HN-1 và chụp được ảnh MT.

Một vụ bịp bợm khoa học nữa chăng ? Tin này lập tức làm rung chuyển dư luận, vì hồi ấy cả TQ đang xôn xao về chuyện “ảnh hổ Hoa Nam giả”. Xuất hiện một cuộc tranh cãi không kiểm soát nổi về ảnh MT TQ, ảnh hưởng xấu tới uy tín của khoa học TQ.

Thực ra, ảnh chụp cùng một vùng của MT thì dĩ nhiên phải giống hệt nhau, bởi lẽ MT bao năm qua hầu như không có biến đổi gì, vì trên đó không có không khí, nước và sinh vật. Lẽ ra giải thích như thế là đủ. Nhưng ngày 2-12, khi bác bỏ tin đồn ảnh MT TQ là ảnh giả, nhà khoa học đầu ngành của Chương trình MT TQ là viện sĩ Âu Dương Tự Viễn lại dựa vào phát hiện “ảnh MT TQ có thêm một hố thiên thạch (crater) nhỏ” (hình 2) để chứng minh ảnh này khác với ảnh của Mỹ, và nói sự khác biệt này có thể là do ảnh Mỹ có độ phân giải thấp (150m) nên không thể hiện rõ hố nhỏ đó, hoặc do trong thời gian 1994-2007 có một thiên thạch rơi xuống MT tạo ra hố này.

Lập tức, tin “HN-1 phát hiện hố crater mới” được báo đài TQ phấn khởi đưa tin ầm ỹ, khiến các nhà khoa học nước ngoài không thể quan tâm, vì đây là chuyện lạ.

Phát hiện “ảnh MT TQ có thêm 1 crater” do Liu Jun (người Canada gốc Hoa) đưa ra ngày 30-11, nhằm chứng minh ảnh MT TQ là ảnh thật, khác với ảnh MT của Mỹ. Nhưng tối 2-12, tại Diễn đàn trên mạng do Đài Thiên văn Thượng Hải tổ chức, một cư dân mạng có biệt hiệu Mắt Đẹp cho biết 2 hố crater ấy thực ra chỉ là 1 hố nhưng do sai sót trong xử lý số liệu nên xuất hiện 2 lần ! Hôm sau, trên Weblog của hội khoa học vũ trụ nghiệp dư lớn nhất thế giới Planetary Society xuất hiện bài viết của nhà thiên văn Mỹ bà Emily Lakdawalla, đưa ra lập luận khoa học chứng minh ảnh MT TQ không phải là ảnh giả; đồng thời khẳng định HN-1 không phát hiện thêm crater nào cả (“No, the Chang’e image isn’t fake! – but there’s no new feature in it, either”); xuất hiện cái gọi là “crater mới” ấy chỉ là do sai sót trong việc xử lý số liệu ghép ảnh, một sai sót thường xảy ra, không có gì nghiêm trọng. Một hố rộng 4km trên ảnh của Mỹ (bên phải hình 1) lại trở thành 2 hố trên ảnh TQ (bên phải hình 2) – xem thêm www.planetary.org/blog/article.

Phát hiện quan trọng của Mắt Đẹp và Emily khẳng định: hai tin đồn ảnh MT TQ là bản copy ảnh MT Mỹ và HN-1 phát hiện crater mới đều sai. Nhận xét này làm chuyển hướng cuộc tranh cãi và đòi hỏi cải chính tin “HN-1 phát hiện được một hố thiên thạch mới”.

Hình 2: chỗ khác trên ảnh MT TQ công bố lần đầu

Sai do đâu ?

Hai tác giả trên đã so sánh ảnh MT TQ với ảnh trong www.moon.google.com, một trang web lấy nguồn từ 44 nghìn ảnh MT do vệ tinh Clementine của Mỹ chụp năm 1994, đã được xử lý rất kỹ và được NASA công bố năm 2005 trên 11 đĩa CD. Mắt Đẹp dựa vào đặc trưng địa hình mà phát hiện 2 hố trong ảnh MT TQ thực ra là 1 hố trong ảnh của Google Moon; ngoài ra còn có thể thấy các hố nhỏ hơn xung quanh hố nói trên cũng có khác nhau rõ rệt. Emily Lakdawalla dựa vào sự khác nhau về góc chiếu của ánh nắng Mặt Trời trong hai ảnh để chứng minh hai ảnh này khác nhau. Một số nhà khoa học khác cũng đồng tình với ý kiến này. Brent Archinal nhà trắc lượng học của Unified Lunar Control Network khẳng định: “Vùng bạn nhìn thấy là một vùng nối tiếp, hơn nữa vùng đó chưa được nối tiếp hoàn hảo, một đặc trưng lại xuất hiện hai lần … Một trong 2 hố đó là của ảnh vòng này, còn hố kia là phần xếp chồng trong ảnh của vòng khác.” Một số cư dân mạng còn phát hiện: ghép ảnh không chỉ sai một điểm mà sai cả một đường ghép; có chỗ hiệu chỉnh rất đạt, có chỗ lại xảy ra ảnh chồng lên nhau…

Khi đối chiếu với ảnh lập thể một vùng MT do HN-1 chụp và TQ công bố sau đó vào hôm 2-12-2007, cũng thấy cùng vị trí đó lần này chỉ còn có một hố.

Nói cách khác, bức ảnh MT TQ công bố lần đầu đúng là có sai sót về xử lý số liệu mà ảnh sau đã sửa lại.

Tổng Thiết kế sư Công trình HN-1 Lý Xuân Lai cho biết: ảnh của mỗi vòng bay có chiều rộng 60km, và khoảng cách giữa các vòng kề nhau thì nhỏ hơn 60 km, cho nên có khu vực mười mấy km bị chồng lên nhau, khi xử lý ảnh cần xóa phần trùng lặp ấy. Một nhà khoa học TQ cho biết: khi ghép ảnh vệ tinh Trái Đất chụp ảnh mặt đất cũng thường hay xuất hiện sự trệch vị trí, vì vệ tinh không thể lúc nào cũng giữ nguyên một tư thế; chỉ có tiến hành hiệu chỉnh hậu kỳ thì mới giải quyết được vấn đề trùng lặp. Lượng thông tin của ảnh chụp 19 vòng quay rất lớn, ít nhất cần một tuần lễ mới xử lý được tương đối tốt. Nhưng người TQ đã làm trong có 3 ngày !

Tóm lại, xảy ra sai sót là do thiếu thời gian xử lý số liệu ảnh; phải chăng đó là hậu quả của sự nóng vội ? So sánh: vệ tinh Kaguya phóng trước HN-1 gần 2 tháng nhưng tới nay Nhật vẫn chưa công bố ảnh MT Kaguya chụp được. Khoa học cần tránh mọi sức ép từ lãnh đạo !

Giải thích lòng vòng

Việc cư dân mạng (chứ không phải các nhà khoa học) phát hiện ảnh MT TQ có khác với ảnh MT Mỹ một mặt đã bác bỏ tin đồn đây là ảnh giả, mặt khác cũng cho thấy ảnh MTTQ có những sai sót đáng tiếc, từ đó gây ra một cuộc tranh cãi không có lợi cho VS Âu Dương và đồng nghiệp. Có lẽ là do không chịu một sức ép nào nên cư dân mạng (có thể có các nhà thiên văn) đã nghiên cứu ảnh MT TQ một cách tỷ mỷ, khách quan, phát hiện các chi tiết người trong cuộc không nhận thấy, từ đó họ đưa ra lắm chất vấn hóc búa, khiến cho ông Lý Xuân Lai “không thể chịu nổi” và không muốn giải thích gì thêm với họ (theo “Tuần báo Nhân vật phương Nam” TQ).

Cái gọi là “hố mới thêm” trong ảnh MTTQ có đường kính khoảng 3km; từ lý thuyết, có thể tính ra thiên thạch tạo nên hố ấy có đường kính cỡ 60m, rơi với vận tốc 17km/s. Một vụ va chạm lớn như thế thì các đài thiên văn nhất định phải biết. Nhưng thời gian qua chưa có thiên thạch nào rơi xuống địa điểm đó. Nói cách khác, giải thích của VS Âu Dương thiếu thuyết phục (từ đó cư dân mạng TQ có từ hài hước “Hố Âu Dương”).

Ngày 6-12, VS Âu Dương lại phát biểu: chỉ nên bàn chuyện ảnh thật hay giả, các chi tiết khác không đáng bàn; gần đây vẫn có tin đồn Chương trình Apollo là đại bịp nhưng NASA coi là không đáng để bác bỏ; thật giả là vấn đề nguyên tắc, không được nói bừa; nói ảnh MT TQ giả là sỉ nhục quốc gia và phủ nhận thành quả lao động của 17 nghìn cán bộ TQ; Mỹ hiệu chỉnh ảnh MT suốt 10 năm, TQ chỉ có 3 ngày, vả lại ảnh của TQ cũng chưa định hình cuối cùng; số liệu mới là quan trọng chứ không phải là ảnh. Không thấy ông nói gì về ý kiến thứ 2 của bà Emily.

Ngày 2-12 TQ lại công bố một số ảnh 3D của MT (xem tạp chí Thiên văn quốc gia TQ); đây là các “sản phẩm phụ” của ảnh công bố hôm 26-11. Ông Lý Xuân Lai nói việc xử lý số liệu ban đầu đang còn một số khó khăn; sau đây sẽ công bố bức ảnh thứ hai và từ nay mỗi tháng TQ sẽ công bố một phần thành quả nghiên cứu MT. Dự kiến tới tháng 12-2008 có thể làm xong bức ảnh 2D đầu tiên của toàn bộ MT; riêng ảnh 3D cần lâu hơn.

Lãnh đạo chương trình thăm dò Mặt Trăng TQ nói gì ?

Trước tình hình tranh luận nói trên, ngày 4-12 website Quốc gia TQ (www.gov.cn) đã phỏng vấn các nhà lãnh đạo chương trình MT TQ.

Ông Loan Ân Kiệt, Tổng chỉ huy Công trình thăm dò bay vòng quanh MT, nói: tấm ảnh này là thành quả làm việc 4 năm của hơn 17.000 người, mong rằng những người TQ chính trực phải biết tôn trọng lao động của họ. Khi có bức ảnh này, toàn thể cán bộ tham gia Chương trình MT TQ đều rơi lệ. Nếu nói người Mỹ làm nhiều lần mới có được ảnh MT, thì câu nói ấy là sự biểu dương chúng ta: ảnh MT đầu tiên của TQ giống hệt ảnh của Mỹ. Bởi lẽ bản thể lấy ảnh là cùng một thiên thể. Nếu nói hai bức ảnh này có một hai điểm khác nhau gì đó, thì việc ấy cần được nghiên cứu. Từ số liệu của vệ tinh biến thành ảnh phải qua một quá trình phản diễn. Điều quan trọng với ta không phải là xem ảnh, mà là từ số liệu nhận được ta sẽ hiểu MT sâu sắc hơn. Công việc chỉ mới bắt đầu, có thể ảnh của TQ không hoàn toàn như ảnh của người khác, đó là chuyện bình thường, chúng ta cần tiếp tục cố gắng.

Viện sĩ Tôn Gia Đống, Tổng Thiết kế sư Công trình, nói: tin đồn nhảm “copy ảnh MT” không đáng để phản bác. Trước khi phóng HN-1 đã công bố tất cả các tư liệu của vệ tinh. Trên vệ tinh thực sự có lắp chiếc máy ảnh do Viện Máy quang học Tây An chế tạo. Sau khi vệ tinh lên trời, đã hoàn toàn công khai quỹ đạo của nó. Ảnh này chụp vào thời gian, địa điểm nào đều có số liệu khoa học thực tế rõ ràng. Tất cả chứng tỏ đây là một việc không thể tranh cãi.

Vài nhận xét

1) Việc phóng thành công HN-1 chứng tỏ công nghệ tên lửa và công nghệ thông tin, điều khiển từ xa, chế tạo máy chính xác của TQ đã đạt trình độ tiên tiến thế giới, hứa hẹn TQ sẽ thực hiện tốt các bước thám hiểm tiếp theo: phóng xe tự hành lên MT; phóng xe tự hành lên MT và trở về Trái Đất; đưa người lên MT và trở về; đưa người lên xây dựng căn cứ trên MT.

2) Ảnh MT do HN-1 chụp là có thật, nhưng do khâu xử lý số liệu không có đủ thời gian nên việc ghép ảnh đã xuất hiện sai sót. Sau đó một số quan chức đã phát biểu vài ý kiến thiếu thận trọng, khiến cho việc tranh luận có lúng túng, bất lợi.

3) Cuộc tranh luận nói trên một lần nữa cho thấy cư dân mạng có khả năng nhanh chóng phát hiện các sai sót trong công việc của quan chức chính quyền. Đây là mặt tích cực của việc sử dụng Internet để phát biểu công khai, dân chủ ý kiến của bất cứ ai. Mặt khác, phía chính quyền cần thận trọng trong việc tham gia tranh luận, nếu không sẽ rất dễ mất uy tín.

Nguyên Hải