“Ngày Jullien mới sang Việt Nam lần gần đây nhất, tôi nói với ông là: Đọc sách nói về cái phổ quát của ông, có những chương, những đoạn tôi không hiểu gì cả. Tôi ngạc nhiên và thích thú khi ông trả lời: Hegel sở dĩ là Hegel vì có chỗ không hiểu Kant. Nếu biết tất cả, thì ông chỉ dừng lại ở chỗ là học trò cùa Kant mà thôi”

1. Bữa tiệc triết học

Câu chuyện nói trên là do giáo sư Hoàng Ngọc Hiến kể. Giáo sư Hiến - người uyên bác và đã chuyển ngữ khá nhiều tác phẩm của triết gia Jullien như “Xác lập hồ sơ cơ sở cho đạo đức”… mà lại nói với tác giả là nhiều chỗ không hiểu. Giáo sư Hiến: “Cuốn sách gần nhất của ông bàn về cái khái quát, nhiều chỗ khó, tôi không hiểu”. Jullien: “Tôi nói nhiều chỗ ngay người Pháp cũng không hiểu. Khi sang Đức tôi giới thiệu với giới ưu tú toàn viện sĩ, học giả. Có một trí thức lớn đặt câu hỏi. Thông qua câu hỏi đó, tôi biết ông không hiểu gì cả”.

Giáo sư Hiến nhận định: “Khó, và không hiểu hết Jullien là điều bình thường. Vậy mà tác giả Bùi Văn Nam Sơn vừa trả lời phỏng vấn báo chí nói là: triết học không còn là đặc sản của những “thiên tài” và “triết học trong tư duy người Việt Nam đồng nghĩa với “quá khó”. Vậy làm thế nào nó trở thành món ăn tinh thần của mọi người?”

Điều này khiến ta liên tưởng đến hiện tượng các tác phẩm của triết gia François Jullien đã tạo nên một sự sôi nổi ở Việt Nam trong những năm gần đây là vì sao. Vì triết học đã “dễ đi” hay là một nhu cầu năng lực tư duy trừu tượng đã giúp cho con người dễ định hướng “trong mớ bòng bong cuộc đời”?

Triết gia Jullien sinh năm 1951, không phải là một ông già râu tóc bạc phơ. Khi 44 tuổi đã được bầu làm chủ tịch Liên Đoàn Quốc Tế Những Nhà Triết học. Là giáo sư đại học Paris 7, viện trưởng Viện Tư tưởng đương đại. Ông cũng là tiến sĩ văn học. Theo lời giới thiệu của giáo sư Lê Hữu Khoá trong cuộc trao đổi của Jullien tại trường Đại học Sư Phạm TPHCM tháng 9-2008 thì Jullien là một triết gia, một tác giả, tư tưởng gia, nhà lý luận hàng đầu nhận diện văn hoá trong bối cảnh toàn cầu hoá. Mười lăm tác phẩm của ông đã được dịch ra tiếng Việt bởi các học giả, giáo sư, nhà văn nổi tiếng như Hoàng Ngọc Hiến, Nguyên Ngọc, Minh Chi, Phan Ngọc, cha con nhà giáo Trương Ngọc Đệ và Trương Thị Anna, Đinh Châu, Đào Hùng, Lê Huy Quang…

Và tại Huế năm 2005 tại viện Đại học đã diễn ra hội thảo quốc tế triết học François Jullien. Ông trở thành một sự kiện đặc biệt đối với không khi học thuật ở Việt Nam, và NXB Đà Nẵng đã xuất bản nhiều tác phẩm của ông, những tác phẩm chắc chắn là số đông thị hiếu dễ dãi không đủ sức quan tâm. Cái vấn đề Jullien quan tâm đã “đưa nền triết học phương Tây của ông vào một cuộc phiêu lưu lớn, tạo nên một cuộc đối mặt thật triệt để: Viễn Tây đối mặt với Viễn Đông” (Nguyên Ngọc). Ông cho thấy các lỗ hổng, điểm mù lớn của triết học phương Tây cũng như Minh Triết phương Đông, qua đó người đọc hiểu được điểm mạnh, yếu và “sáng tỏ được ngọn nguồn sự trì trệ của phương thức sản xuất Châu Á trong sự sản xuất tinh thần”. Có lẽ vì thế tác phẩm Jullien nóng tính thời sự: “…Tôi cảm nhận thấy những nhược điểm trong tư duy về thời gian của người Phương Đông. Chính cái nhìn luôn bám lấy quá khứ, tự mãn với quá khứ là một trong những nguyên nhân khiến cho các xã hội phương Đông bị trì trệ” (Đào Hùng). Những công trình của ông làm nổi bật vai trò triết học trong đối thoại của những nền văn hoá, đưa ra phương pháp luận làm đổi mới tư duy triết học.

Trong chuyến thăm Đại học Sư phạm TPHCM, Jullien muốn trao đổi hai vấn đề: Các giá trị phổ quát thành các giá trị vĩnh hằng như thế nào, và giao lưu đối thoại giữa các nền văn hoá. Ông cho rằng Châu Âu có thời nghĩ rằng văn hoá mình là phổ quát, khống chế nền văn hoá khác, là sai. Phải đặt vấn đề sống chung giữa các nền văn hoá.

Jullien nói: Nếu các bạn thấy nói toàn vấn đề trừu tượng thì đó là cái khổ cùa nghề tôi. Ông sợ “cách giới thiệu của tôi sao nó lý thuyết vậy”. Nhưng không phải ông muốn tỏ ra cố chinh phục hoặc làm hấp dẫn người nghe theo thói thường. Người nghe vẫn theo sát suy nghĩ của ông.

Đến tiếp xúc với Thiền sư Lê Mạnh Thát và các trí thức Phật giáo tại Viện nghiên cứu Phật học tại TPHCM có vẻ như cuộc trao đổi thật thiếu thời gian. Ở đâu cũng vậy các câu hỏi được đưa ra rất nhiều, từ các khái niệm triết học cho tới các vấn đề văn hoá, lối sống. Cứ thử điểm qua các vấn đề trong cuộc nói chuyện của giáo sư Jullien tại trung tâm Minh Triết Việt ngày 8/09/08. Jullien nói về cái tiêu cực trong cách nhìn triết học Đông-Tây và thái độ với nó. Ông nói về cái phổ quát “không phải là cái cố định, bao trùm mà nó là một nhân tố để phá vỡ cái khép kín”. Ông nói về minh triết và thời hiện đại. Các câu hỏi của cử toạ cũng thật lý thú: Nhà thơ Việt Phương xui Jullien đánh giá về sự phân biệt của giáo sư Hoàng Ngọc Hiến giữa chủ nghĩa cá nhân đạo đức và chủ nghĩa cá nhân văn hoá. Ông Nguyễn Khắc Mai đặt vấn đề người ta tìm kiếm sự thông thái ở đâu? Phải có nhiều minh triết hơn nữa trong quản lý chứ không phải chỉ có kiến thức. Ông Mai cũng cho biết dự định của giới học thuật sẽ đi tìm định nghĩa Minh Triết và đi tìm diện mạo của Minh Triết Việt. TS Trần Văn Thành hỏi Phật giáo có mối quan hệ thế nào với minh triết… Quả là có một bữa tiệc triết học trong các chuyến đi của Jullien đến Việt Nam.

2. “Sang Viễn Đông trở về Viễn Tây”

Trong buổi chiều tiếp xúc với thiền sư Lê Mạnh Thát và trí thức phật giáo đầy thân tình, Jullien tâm sự về cuộc “sang Viễn Đông trở về Viễn Tây” của mình. Theo ông trong giới triết, có hai loại người: Một là có hoài bão đi tới, còn ông ở loại thứ hai: đi xa để nhìn lại. “Tôi chọn cách dùng học cổ Trung Hoa để nhìn lại những gì người ta dạy tôi ở châu Âu” nhờ vậy mà phương pháp luận của ông có nhiều điểm lạ. Đi khỏi dòng triết học để hiểu các khoa học xã hội khác, cách phân loại khác, các ngôn ngữ mới, đặt câu hỏi mới chưa ai nghĩ tới.

Ông không giống một số học giả “đu qua đu lại so sánh giữa 2 cơ sở lớn tư duy Hy Lạp – Do Thái vì như thế là vẫn ở trong nó, cõng nó - còn ông đã đi thật xa, đứng càng xa càng rõ và tìm ra câu hỏi: Vì sao hai nền tư tưởng Đông Tây cùng tồn tại trong nhân loại, cùng phát triển song song mà như chưa bao giờ đối thoại với nhau, lại gần nhau. “Tôi muốn đi ra ngoài, không phải đi du lịch, mà là đi đào xới, đánh thức những gì bị vùi lấp, xem câu hỏi nào ở phương Đông đặt ra rồi mà không thấy xuất hiện ở phương Tây.”

3. Jullien với người Việt Nam

Vì sao tác phẩm Jullien sôi nổi ở Việt Nam?

Giáo sư Hoàng Ngọc Hiến cho biết “đời tôi may mắn nhất là gặp được Jullien. Bởi tôi là một anh Tây giả (học giả nghiên cứu phương Tây) tôi ít biết phương Đông. Tôi biết lỗ hổng ấy của mình nên cố đọc các học giả phương Đông của ta. Tôi nhận ra một điều: các vị ấy đều uyên thâm, họ rất giỏi. Nhưng đọc xong tôi không nhớ gì cả. đọc Jullien tôi nhớ - vì ông đã đưa hơi thở hiện đại vào triết học, còn các vị học giả của ta thiếu hơi thở thời đại. Ngay André Cheng một giáo sư – nhà triết học Trung Quốc cũng còn nói: Nhờ đọc Jullien ông mới hiểu Trung Quốc hơn”.

Nhà giáo Trương Quang Đệ và con gái ông – cô Trương Thị Anna đều là dịch giả tác phẩm của Jullien: “Đại tượng vô hình” và “Bàn về cái nhạt”. Ông Đệ đánh giá: Jullien là tầm nhìn mới với Đông phương học. Triết học Jullien nói mỗi nền văn hoá có một trí năng riêng, cách tư duy nhận thức riêng. Hai trí năng phát triển độc lập.

Jullien ở trong công chúng Việt Nam thế nào?

Ông Đệ: “Đọc ông, nhiều người Việt Nam tìm thấy mình, nhận thức lại một số phạm trù minh triết, lối suy nghĩ của mình triết phương Đông, còn mình phải tiến theo phương Tây phát triển. Chữ nho để đó. Nay thấy chưa thể dẹp được. Lẽ ra Việt Nam phải có những nhà Đông phương học – nhưng không có. Lệ thường các học giả ta uyên bác diễn giải, còn ít đặt vấn đề, thí dụ tại sao có tư tưởng Mạnh Tử, tại sao Khổng Tử không được dùng. Tây họ đặt vấn đề. Nền văn minh cổ nước nhà không thể dẹp một bên nghiên cứu cho vui. Các học giả Việt Nam biết nhiều, mới ở cấp độ học giả chứ chưa có cấp độ triết gia. Rất cần kiểu từ điển bách khoa cái gì cũng biết nhưng cần phải cấp độ triết gia. Các tiếng dân tộc của ta, toàn Tây nghiên cứu. Cây cỏ Việt Nam cũng vậy."

Cuộc gặp gỡ giữa ông Đệ với Jullien, lần đầu là ở Paris, nhân một chuyến qua Canada thăm con. Ông kể lại buổi tiếp xúc ấy: “Khi đó tôi dịch cuốn Đại tượng vô hình của ông. Trước lúc gặp tôi phải đọc rất nhiều Mạnh Tử, Luận ngữ, Trang Tử… tôi cũng hồi hộp ngại vì gặp một bác học. Thấy ở Pháp họ xếp loại giá trị rất khác. Việt Nam tôn vinh các nhà khoa học, còn họ tôn vinh đặc biệt những người nghiên cứu cổ như Hy Lạp, Ai Cập, Trung Hoa… họ nể lắm. Tôi phải ngồi chờ hơi lâu vì ông tiếp khách đông như… bác sĩ ở ta khám bệnh. Mỗi người 15- 20 phút ra, cả Tây, Tàu, Nhật, Ấn…

Tôi cần ông giải đáp một số vấn đề triết học, thuật ngữ. Ông hỏi vì sao người Việt quan tâm các tác phẩm của ông. Tôi bảo đọc ông, chúng tôi nhìn thấy mình, hoá ra mình có cái này cái kia mà mình không biết.

Cuộc gặp gỡ đó hồi hộp đến nỗi chỉ có tôi lên gặp ông, còn vợ tôi và cháu Anna ngồi chờ ở dưới đợi. Sau cuộc gặp thành công, cả nhà mừng quá, kéo đi ăn pizza.

Khi Jullien sang Việt Nam thực sự là những ngày vui lớn. Nhà triết học trẻ tuổi không tivi, điện thoại di động, vi tính. Ông đi khắp nơi, khi về Pháp ở trong một biệt thự hoang tàn suy nghĩ, viết lách. Công cụ hiện đại đã có thư ký lo. Ông có cái đầu quan trọng, ông không sợ những lạc hậu kiểu công cụ đó. Nó không là nhân tố quyết định trong trí tuệ ông. Có thể ông có lý, có thể ông cực đoan. Nói đến đây, ông Đệ cười: Archimede từ thời làm gì có vi tính mà trí tuệ vượt trội hơn ta bây giờ nhiều lắm. Galoa 19 tuổi làm gì nhiều kinh nghiệp sống nhưng ông nhìn được quan hệ toán học mới. Trí tuệ không phải phụ thuộc công cụ nhiều lắm.

Sang Việt Nam, Jullien cảm động thấy bạn bè quí trọng, đưa ông đi khắp nơi. Tổng biên tập Đà Linh của NXB Đà Nẵng đánh hẳn cái xe ra đưa Jullien đi làm việc, đi chơi, đi ăn với bạn bè ở Hà Nội. Ở Sài Gòn, Anna dẫn ông đi thăm chợ Bến Thành, nhà thờ Đức Bà. Bạn bè đưa ông đến ăn ở quán Trịnh Công Sơn. Jullien nhớ bữa ăn món Huế do gia đình ông Đệ nấu. Ở Hà Nội nhớ cuộc đãi khách của chị Tố Nga vợ giáo sư Hiến. Ở Hà Nội trong giới trí thức thì “thân mật mức tuyệt vời”- bạn bè đưa ông đi thưởng thức đủ loại: sang thì vào Hanoi by night, đưa ông đi mát xa, ăn cơm bụi đầu hè. Jullien bảo khi ngồi trên chiếc ghế con ở quán cơm bụi: Đây là phút thú vị nhất đời ông chỉ có được ở Việt Nam.

Nguyễn Thị Ngọc Hải (DNCT)