Ngôi nhà 65 Nguyễn Thái Học

Ngôi biệt thự ba tầng, mỗi tầng bốn phòng, xây từ thời Pháp này từng là nơi ở của nhiều họa sĩ tên tuổi, nếu chỉ tính người cầm cọ: Mai Văn Hiến, Văn Giáo, Trần Đông Lương, Nguyễn Phan Chánh, Nguyễn Tư Nghiêm, Nguyễn Sáng, Huỳnh Văn Gấm, Dương Bích Liên.

Tác phẩm Áo dài của họa sĩ Dương Bích Liên trong một lần triển lãm nghệ thuật tại Hàn Quốc - Ảnh: CNBnews

1. Hiện giờ, con gái trưởng của họa sĩ Mai Văn Hiến là Mai Thị Ngọc Oanh vẫn ở đó thờ phụng ông bà nội và cha mẹ. Oanh mua thêm một phòng ở dãy nhà phụ gần đó, sống với chồng họa sĩ. Oanh cười buồn: “Bố mẹ em mất cả, mẹ trước, bố sau, bố mất năm 2006. Hàng xóm họa sĩ của bố cũng mất hầu hết, bác Nguyễn Sáng chuyển vào Sài Gòn năm 1987, bác Nguyễn Tư Nghiêm chuyển sang số 8 phố Phan Bội Châu từ vài năm nay”.

Rẽ vào phòng Oanh, chẳng còn thấy treo bức tranh nào của bố Hiến. Ông vẽ tranh lính cụ Hồ khỏe mạnh, thuần hậu, khi nghe tôi bình luận tranh ông vẽ bộ đội như lực điền cày ruộng, ông nhả khói thuốc lào, cười hào sảng: “Đích thị rồi, tôi vẽ nông dân mặc áo lính nhiều nhất. Không vẽ thế thì ai kéo pháo lên Điện Biên hả cô?”.

Tôi vẫn ưa thích cách nói năng khôi hài, hóm hỉnh tinh tế của ông. Rồi thích cách ông bình luận tranh của các họa sĩ hay vẽ bìa cho tạp chí Sân Khấu:

“Trần Lưu Hậu là tay số một về tranh bột màu vẽ hoa quả tĩnh vật. Ông này học mỹ thuật Liên Xô mà “nhả tranh” lại thuần Việt. Hậu làm mỹ thuật cho các vở cổ điển thì miễn chê. Nếu Hậu thích tặng tranh tĩnh vật bột màu cho cô thì đừng từ chối nhé, treo nó lên tường nhà cô, ấm áp cả mùa đông đấy.

Cô chú ý ông Phái vẽ tranh chèo nhé, màu chèo nguyên thủy trong xống áo đào chèo đẹp chói chang lộng lẫy vẻ quê mùa. Màu chèo của Phái là màu rực má hồng môi đỏ của các cô đào. Các cô chưa ra vai, vẫn ỡm ờ ở hậu trường, ngồi vẽ chân mày cong, tô môi hồng, mắt đen nhưng nhức, đẹp đến chịu hết nổi, cô nhỉ?”

Quả tình, ông Mai Văn Hiến là một họa sĩ có mắt tinh đời, đã mở mắt cho tôi khá nhiều về hội họa...

Mai Văn Hiến: Gặp nhau

2. Trong cùng ngôi nhà họa sĩ, Mai Văn Hiến còn là hình ảnh ngược của họa sĩ Nguyễn Sáng, chủ nhân căn phòng chưa đến 12m2 trên gác ngôi nhà 65. Ông Hiến lạc quan, suốt ngày tận tụy làm việc ở văn phòng Hội Mỹ thuật, vui vẻ cười đùa với đám hậu sinh chúng tôi.

Nguyễn Sáng thì khép kín, cô độc, chìm sâu trong nội tâm và men rượu. Ông sống một mình, đường vợ con không thuận. Cô Thủy, người vợ thứ hai cưới muộn, ngay trong đám cưới đã đổ bệnh, sống với ông hơn một năm rồi mất. Ông không tái hôn, một mình thui thủi ra vô căn phòng bé xíu, tính nết ngang ngạnh, ít bạn, rất khó gần.

Do cuộc sống nhiều điều bất ưng, quá nghèo túng, lại không được người cùng thời tri âm tri kỷ với các cử chỉ hội họa đầy cá tính của mình, dù được đồng nghiệp đánh giá là “cây đại thụ sơn mài” Việt nhưng khi ông còn sống, ít người biết giá trị tranh sơn mài của ông. Nghe tin bức tranh Kết nạp Đảng của ông được một bảo tàng nước ngoài mượn triển lãm, Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam đã đặt giá bảo hiểm bức tranh này 2 triệu USD.

Cả một đời vẽ sơn dầu đẹp mê hồn, ông chỉ một lần duy nhất được triển lãm cá nhân năm 1984, và trong phòng ông hiếm bao giờ treo tranh của ông. Trong triển lãm ấy, hình như Nguyễn Tuân đã thắc mắc thật đáo để: “Cả đời Sáng nó vẽ đẹp đến thế mà không có nổi một mề đay (huân chương) là sao?”

Nguyễn Phan Chánh: Sau giờ trực chiến

3. Trong khi Nguyễn Sáng nhất định thương nhớ người vợ quá cố, cứ một mình ở miết căn gác nhỏ cho đến cuối đời, không chịu biết thêm người đẹp nào khác, thì họa sĩ Dương Bích Liên lại rất thích tiếp xúc với những người đẹp. Điều này khiến Dương Tường phải cho đó là kẻ duy mĩ dễ thương kinh khủng.

Có lần Dương Tường đưa ba người đẹp đến thăm Dương Bích Liên: nghệ sĩ kịch, thi sĩ và biên tập viên kiêm dịch giả. Nhan sắc cả ba đang chín mặn mòi. Vừa nhác thấy ba bóng hồng, Dương Bích Liên đã bừng mặt. Ông nháy mắt vui vẻ, biến mất sau cánh cửa phòng bé xíu trong ngôi nhà nghệ sĩ 65. Lát sau ông hoan hỉ trở về, giơ cao hai chai vang chát chính cống Pháp, vui vẻ mở nút, tràn trề ngẫu hứng, đến không buồn gọi tên thật mà âu yếm gọi phứa ba giai nhân: cô Dần, cô Mão, cô Mùi, mặc kệ họ cười rũ phản đối yếu ớt.

Trước mắt ông, các thiếu phụ bỗng thành nhan sắc lộng lẫy trong mộng giữa ban ngày. Cái ngu ngơ, xôn xao, náo động trước sắc đẹp của ông khiến ba giai nhân động lòng trắc ẩn. Sau này, cả ba đều quyến luyến, mến mộ ông và thường qua lại 65 Nguyễn Thái Học thăm ông lúc buồn sầu đau ốm. Thi thoảng họ mua bát mì, bát phở nóng, chu đáo mang tận nhà ông những chiều tối Hà Nội não nùng mưa rét.

Họ xót thương ông, một mình không vợ con trên gian gác nhỏ 65 Nguyễn Thái Học, dù nhiều hàng xóm nghệ sĩ. Họ chăm bẵm, yêu chiều ông như đứa trẻ lúc cuối đời. Ông cũng thế, còn hâm mộ họ rất lâu. Mê man vẽ họ. Cũng rất lâu... Dương Tường có lúc đã tự hỏi: bây giờ nghệ sĩ còn ai hồn nhiên mê người đẹp như họ Dương đến thế không?

Trần Đông Lương: Thiếu nữ Hà Nội

4. Ngôi nhà 65 Nguyễn Thái Học, nơi tụ hội nhiều họa sĩ nổi tiếng, lại có cả ông nhạc sĩ Hò kéo pháo Đỗ Nhuận, rồi nhà văn của Văn Ngan tướng công Vũ Tú Nam, Nguyễn Đình Thi Người Hà Nội cũng ở đó...

Trong trí nhớ của những người nổi tiếng từng là những đứa trẻ sống trong ngôi nhà này thì nhà điêu khắc - họa sĩ Nguyễn Sơn, người đã dựng tượng Bác Hồ ở hai đầu Tổ quốc, từng có xưởng họa và phòng tranh ngay mặt tiền sau cổng nhà. Họa sĩ Mai Văn Hiến và ông hay dựng sân khấu trong sân nhà cho trẻ chơi Trung thu, Đỗ Nhuận đệm đàn, nhà điêu khắc Nguyễn Văn Lý hái nho góp cỗ trông trăng từ giàn nho ngay trước cửa căn phòng phụ của ông.

Trẻ con trong ngôi nhà cũng không quên Nguyễn Phan Chánh sống nho nhã thong thả trên gác hai, mềm mỏng như bức tranh Chơi ô ăn quan nổi tiếng của ông. Đặc biệt ở gác ba ngôi nhà, với họa sĩ Nguyễn Tư Nghiêm. Lũ trẻ may mắn lắm cũng chỉ nhìn thấy ông hai lần trong ngày: sáng đạp xe đi làm, đêm về xách xô xuống nhà lấy nước. Mãi khi tuổi hơi xế bóng, ông mới lấy Thu Giang, con gái Nguyễn Tuân.

Lại thêm ông Văn Giáo cao lớn, mê vẽ tranh Bác Hồ cả đời và tranh phong cảnh của ông trong trẻo niềm vui sống. Trần Đông Lương nổi tiếng thế giới với tranh lụa, phấn màu, vẽ thiếu nữ Việt đẹp nõn nà. 500 tranh nhan sắc Việt của ông đang lưu lạc khá nhiều nơi trên thế giới.

Và danh họa Nguyễn Sáng cô đơn, với triết lý “sư tử chỉ đi một mình” có lần say tít cung thang, không leo lên gác được, bọn trẻ trai trong ngôi nhà phải bế ông lên gác. Ngôi nhà còn là nơi quần anh hội tụ. Trần Dần, Nguyễn Bính, Văn Cao, Bùi Xuân Phái, Nguyễn Tuân, Trần Văn Cẩn từng đến chơi với các đồng nghiệp - bạn hiền ở đây.

Chao ôi, một thời oanh liệt của ngôi nhà nay còn đâu.

Nghệ sĩ Chiều Xuân, vẫn sống với gia đình trên căn gác nhỏ ngôi nhà, ngậm ngùi mơ ước ngôi nhà có thể trở thành một bảo tàng sống của văn nghệ sĩ một thời được không? Câu hỏi hình như vẫn còn treo ở đó...

NGUYỄN THỊ MINH THÁI (TT)