Bộ nhạc cụ Việt Nam “lưu lạc” 108 năm trên đất Mỹ

GS-TS Nguyễn Thuyết Phong (ảnh: Báo ĐSPL) trả lời phỏng vấn của Báo Sài Gòn Giải Phóng về công trình khảo sát những nhạc cụ Việt Nam còn lại trong bộ sưu tập Stearns tại Đại học Michigan, Mỹ.

Xem thêm: Phát hiện về lễ nhạc thời Lê-Trịnh

 Thưa GS, xin ông cho biết thêm việc khảo sát những nhạc cụ Việt Nam vừa hoàn thành trong tuần qua?

 Thật không ngờ, với hơn một ngàn nhạc cụ xưa đủ loại làm hoa mắt tôi! Giây phút hồi hộp, lòng xôn xao. Nếu không nhờ anh quản thủ kho tinh tường này thì khó mà “moi” ra được báu vật. Ngoại trừ cây đàn bầu hôm trước tôi được thấy trước buổi thuyết trình trước công chúng, hôm nay tôi đã tìm ra được thêm 14 nhạc cụ nữa với thời gian tuổi hơn một thế kỷ! Việc khảo sát không phải dễ.

Ai mang đến Exposition universelle (Hội chợ triển lãm hoàn vũ) ở Paris năm 1900? Nơi đó chỉ triển lãm hay có ai chơi các nhạc cụ này không? Nghệ sĩ nào? Đến từ miền Bắc, Trung hay Nam? Xưởng chế tạo nhạc cụ nào hoặc ai đã làm ra nhạc cụ này? Trọng tâm của tôi là đi tìm sự thật, một sự thật bị chôn vùi 108 năm qua. Nó khơi dậy trong tôi hàng trăm những ý nghĩ không những về khía cạnh vật thể (hình dáng, cấu tạo, chất liệu) mà, quan trọng hơn, còn là giá trị văn hóa Việt Nam. Hình dung ra loại nhạc, người nghệ sĩ, địa vị xã hội, tầm mức nghệ thuật của các vị ấy và bối cảnh xã hội Việt Nam thời bấy giờ v.v... tất cả sôi sục trong trí tưởng tôi suốt trong những giờ phút tôi làm việc ở đây.

 Xin GS cho biết thêm về nhân vật Stearns, vì sao ông Stearns lại thực hiện được bộ sưu tập nhạc cụ quý báu kể trên?

- Qua tham khảo gần đây, tôi được biết thêm về lai lịch nhân vật đáng kính trọng này. Dược sĩ Frederick K. Stearns là người sinh năm 1831 và lớn lên ở thành phố Detroit, bang Michigan. Ông trở thành doanh nhân ngành dược thành công vượt trội. Từ thủa nhỏ ông đã say mê âm nhạc. Lớn lên ưa chuộng âm nhạc và nghệ thuật thế giới, thích sưu tập. Với khả năng tài chính dồi dào, ông đi rất nhiều nơi mua bất cứ nhạc cụ nào trên thế giới mà ông có thể mua được. Thậm chí không phải để thăm viếng, mà ông còn đặc biệt rất thích Á châu, đi đi về về, lâu nhất trong một năm có thể kể là ở Nhật Bản. Chính vì lý do đó mà ông xin mua lại toàn bộ các nhạc cụ trong đoàn Việt Nam cũng như các đoàn khác tại hội chợ triển lãm hoàn vũ Paris năm 1900 mang về Mỹ. Bảy năm sau thì ông qua đời. Cống hiến của ông cho đại học Michigan là bộ sưu tập nhạc cụ thế giới lớn nhất tại Mỹ.

 Trong quá trình khảo sát các nhạc cụ, có dấu hiệu gì về chủ nhân của nó trước khi ông Stearns mua được ở Hội chợ hoàn vũ Paris năm 1900? Vì sao các nhạc cụ này bị “xếp” vào bộ sưu tập Campuchia?

 Đem tiếng nhạc dân tộc mình sang Pháp, quả tình là một đóng góp quốc tế rất sớm, rất đáng quý. Qua từng trang, từng chữ lưu niệm, ghi chú của ông Stearns, và nhiều đề mục do những nhà nghiên cứu ghi nhận sau khi ông mất, tôi được biết có đến 20 nghệ sĩ trong nước sang Paris biểu diễn nhạc cụ này, rất có thể có ca hát. Trưởng đoàn có ghi tên ông “Tran Vieng”. Tôi sẽ suy nghĩ tiếp về cái tên nghe là lạ này. Đó là 1 trong 76 ngàn đơn vị triển lãm cho 50 triệu lượt khách tham dự, đạt kỷ lục hội chợ triển lãm lớn nhất thế giới thời bấy giờ qua chủ đề “Art nouveau” (nghệ thuật mới).

Còn về việc phân loại, có sự hiểu lầm khi mang về đưa vào bộ phận sưu tập chung chung trong kho chứa, chưa kiểm tra đầy đủ. Các nhạc cụ Việt Nam này thực ra không nằm trong nhóm nhạc Campuchia như người ta nghĩ, mà vì trong lúc triển lãm và biểu diễn, nó nằm trong cái Pavillion (sảnh) mang tên “Cambodge”. Không những Ban tổ chức triển lãm sắp đặt tất cả các nhạc cụ Việt Nam, Campuchia, mà còn nhiều nước châu Á vào trong sảnh Campuchia ấy.

 Đánh giá của ông về chất lượng âm thanh của những nhạc cụ này hiện nay?

 Các nhạc cụ đã được giáo sư Albert A. Stanley đưa vào và nằm im trong quyển catalogue “The Stearns Collection of World Instruments” (Bộ sưu tập Stearns về nhạc cụ thế giới) với những dòng chữ nhỏ li chi, vì tổng số có 2.500 nhạc cụ. Tôi đọc thấy gồm loại dây (chordophone) như thập lục, bầu, nguyệt, tam, đoản, nhị lớn, hồ, nhị nhỏ; loại màng rung (membranophone) gồm trống nhạc lễ, trống bọc, trống cơm, bồng; loại tự thân vang (idiophone) gồm phách mõ, tiu (*) cảnh; và loại hơi (aerophone) chỉ có địch.

Theo điều tra của tôi, có một nhạc cụ bị mất trong sưu tập này. Đó là sáo trúc. Nhưng không ai biết mất vào khoảng thời gian nào. Như thế toàn bộ phải có đến 16 nhạc cụ như trong tấm ảnh 1900 cho thấy. Cái bức bình phong, có cẩn xà cừ rất đẹp, để treo các nhạc cụ này hiện nay cũng không ai biết đang ở đâu. Cây đàn nguyệt bị hư hoại nặng nề nhất, không còn phím, mặt thùng đàn vị rạn nứt trầm trọng. Dù không được “mạnh tay” ở bất cứ nhạc cụ nào, cũng không được vặn lên dây lại, nhưng tôi được khe khẽ đánh động, kề tai nghe thử một ít âm thanh của “thời xa vắng”.

Tiếng vang của các sợi dây đàn tranh làm bằng thau, một kỷ niệm mà những năm 1950 chính thời thơ ấu của tôi từng đánh lên khi học đàn. Hiện nay tôi nghĩ cả nước không còn ai tìm thấy chất liệu dây này nữa. Cây đàn bầu thì dùng dây kẽm. Điều khá ngạc nhiên với tôi là, trái hẳn với các nhạc cụ dây, tiếng trống nhạc, trống cơm vẫn còn thanh tao, trong trẻo, vang vang lạ thường. Da trống vẫn còn căng từ hơn một trăm năm qua ở mức độ không khác gì những chiếc trống mới làm. Đó là niềm an ủi kỳ diệu đối với tôi.

 Giáo sư dự định quảng bá giới thiệu nhạc cụ và âm nhạc Việt Nam sau khi tìm bộ nhạc cụ lưu lạc 108 năm này thế nào?

 Nhận thấy tầm quan trọng của bộ sưu tập này, tôi đề đạt lên đại học Michigan và đã được sự nhất trí sẽ mang ra trưng bày ở sưu tập bảo tàng Stearns trong tương lai rất gần để khách tham quan quốc tế có thể xem tận mắt những báu vật Việt Nam trên đất nước Mỹ. Tôi sẽ cố gắng khích lệ giới nghiên cứu, học thuật âm nhạc, cũng như dân chúng Mỹ tìm hiểu và thưởng thức âm nhạc Việt Nam qua nhiều buổi nói chuyện của tôi ở các đại học vào mùa thu. Đồng thời tôi cũng mong mỏi sự kết hợp với các đoàn nghệ sĩ trong nước sang Mỹ tái hiện âm thanh ngày nào qua các nhạc cụ tương tự hiện nay để, bằng một hình thức nào đó, có thể nói lên được với thế giới rằng âm nhạc truyền thống dân tộc ta vẫn còn sống mãi với thời gian và tiếp tục lan tỏa ra thế giới.

(*) tiu: nhạc khí bằng đồng, hình như cái bát úp, thường dùng đánh với cái cảnh.

KIM ỨNG (SGGP)