Blog Đông Tác

Nguyễn Chí Công, CFLS

Trang nhà > Arts > Cổ ngoạn > Tiền cổ Việt Nam

Tiền cổ Việt Nam

Numism in Vietnam

Thứ Bảy 12, Tháng Tư 2008, bởi Cong_Chi_Nguyen

Hiếm thứ nào có sức mê hoặc như đồng tiền: Khi lưu thông nó là mục đích của số đông, lúc hết thời nó trở thành mục tiêu của những người sưu tầm. Một đồng tiền cổ có thể nói về lịch sử nhiều hơn hẳn hàng trăm pho sách. Tiền cổ mang trong mình biến cố của những vương triều, sự vinh nhục của biết bao dòng họ và thậm chí cả triết lý sống của một dân tộc.

Thú chơi tiền cổ

Sưu tập tiền cổ là sưu tập tiền kim loại, tiền giấy hoặc cả hai. Những người chơi thường sưu tập theo thời gian lưu hành tiền tệ của một quốc gia, theo các chuyên đề về phong cảnh, hoạ tiết, hoa văn trang trí hay theo nội dung lịch sử. Xét về bề nổi tại Hà Nội các con phố cổ như: Hàng Gai, Hàng Ngang, Hàng Đào được coi là trung tâm mua bán tiền cổ. Chỉ riêng con phố này đã có không dưới 20 hàng có bán tiền cổ. Mỗi tuần có vài chục người từ khắp nẻo đưa tiền cổ (tìm thấy khi khảo cổ, làm nương đào giếng làm nhà…) về Hà Nội. Tuy nhiên, những thứ bày bán ở đó đa phần là đồ giả và chỉ phục vụ tây ba lô sang ta du lịch bụi. Còn tiền cổ thật, nếu có cũng chỉ là loại giá trị thấp vì “non tuổi” và không hiếm. Dân chơi thứ thiệt - chủ sở hữu của những đồng tiền có mức giá giao dịch cỡ 6-7 triệu đồng tiền Việt đến hơn 1000 USD tiền Mỹ - thì chả mấy khi có mặt ở đấy: họ có thế giới của riêng họ.

Đồng tiền đi liền lịch sử

Suốt một ngàn năm Bắc thuộc, người Việt không có đồng tiền riêng để lưu hành. Năm 968 Ðinh Tiên Hoàng dẹp tan loạn 12 sứ quân, thành lập nhà Ðinh, và xưng Ðinh Tiên Hoàng Ðế để mở đầu một kỷ nguyên độc lập cho nước Việt. Nhà Ðinh đúc tiền lần đầu tiên trong lịch sử, đó là đồng Thái Bình Thông Bảo đúc năm 970, mặt sau có chữ Ðinh. Đồng tiền này bằng đồng, hình tròn, lỗ vuông, biểu tượng cho trời và đất theo quan niệm của người phương Đông. Quan điểm này được gìn giữ và phát triển nhất quán trong việc đúc tiền qua các triều đại vua sau này. Đến triều đại cuối cùng phong kiến cuối cùng đồng Bảo Ðại Thông Bảo của vua Bảo Ðại vẫn tuân thủ hình thức này. Hiện đồng tiền cổ nhất Việt Nam còn được lưu giữ tại phòng truyền thống của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam.

Hai chữ phía sau đồng tiền chỉ loại tiền, đa số là Thông bảo (nghĩa là đồng tiền thông dụng), kế đó là Nguyên bảo (tiền mới đầu tiên). Tuy nhiên có một số loại tiền cổ mang hai chữ chỉ thứ hạng hoặc ý muốn chủ quan khá lạ lùng. Nhất là tiền đời vua Cảnh Hưng như Vĩnh bảo (tiền lưu thông mãi mãi), Chí bảo (tiền cao quý nhất), Đại bảo (tiền có giá trị lớn), Chính bảo (tiền chính thống), Cự bảo (tiền có giá trị to), Thuận bảo (tiền kỷ niệm dịp chiếm đóng Thuận Hóa và lấy súng đồng của chúa Nguyễn ở Thuận Hoá mà đúc thành tiền). Ngoài ra còn một số tiền được xếp loại "chưa thể xác định" mang những thứ loại tiền như những đồng Trần Tân công bảo, Thái Bình thánh bảo, Thái Bình pháp bảo…

Tiền cổ có nhiều loại, tiền đồng, tiền kẽm, tiền chì, tiền vàng, tiền bạc và ngay cả tiền giấy của Hồ Quý Ly. Nhưng đối với giới sưu tầm tiền cổ bằng kim loại là thông dụng và dễ mua bán và trao đổi hơn cả. Còn tiền bạc, vàng (nén) rất khó kiếm trong dân gian. Ngoài ra, còn có một loại tiền đồng loại lớn được triều Hậu Lê và triều Nguyễn dùng để ban thưởng cho những người có công lao. Đó là loại tiền mặt ghi niên hiệu của nhà vua, lưng ghi những câu chúc tụng. Đúc hình rồng bay lên là tiền Phi Long, biểu tượng của giầu có và con cháu đầy đàn. Sống lâu trăm tuổi là tiền Tam Đa, còn đúc hình năm con dơi là tiền Ngũ Phúc…

Theo một cuốn sách duy nhất cho đến thời điểm này khảo cứu đầy đủ về tiền cổ Việt Nam thì ngoài tiền trong lưu thông còn có “tiền bùa” để trừ tà hoặc thể hiện những mong muốn của người sở hữu nó. Đồng tiền đúc hình một con ngựa phi với bốn chữ “Đường trướng thiên lý” nhằm chỉ một con ngựa hay. Đồng “Trạng nguyên cập đệ” là mong muốn đỗ đạt cao của sĩ tử. Còn đồng đúc nổi một đôi nam nữ đang giao hoan là của những cô gái lầu xanh… [1]

Thường, mỗi ông vua khi lên ngôi đều đánh dấu sự nghiệp của mình bằng việc đổi niên hiệu mới và phát hành tiền để khẳng định sự chính thống của vương triều mà mình cai trị. Trong lịch sử cũng có nhiều chuyện rất buồn cười như: năm 1521, Trần Cảo nổi binh chiếm Đông Đô trị vì tất cả có bốn ngày mà vẫn khẩn cấp đúc tiền Thiên Ứng Thông Bảo để lưu hành. Đồng tiền bằng sắt được cho là duy nhất của Việt Nam là Đại Chính Thông Bảo, đúc cách nay đã 465 năm, dưới thời Mạc Đăng Dung. Khi đó Mạc Ðăng Dung soán đoạt ngôi vua của nhà Hậu Lê, sử thần cho rằng nhà Mạc không được lòng trời nên đúc tiền đồng không thành mà phải đúc tiền sắt để tiêu dùng. Ðó là lần đầu tiên sử sách nhắc đến tiền sắt.

Tuy vậy, các di chỉ khảo cổ hiện đại cho thấy không có tiền sắt Đại chính Thông Bảo của họ Mạc, mà chỉ thấy tiền đồng. Và trong tiền cổ Việt Nam có một số mẫu tiền đồng nhưng lại rỉ sét đỏ khá bất thường của sắt, nhất là tiền Hồng Ðức Thông Bảo và Minh Ðức Thông Bảo. Điều có thể dẫn đến giả thiết có thể vào lúc đó, hợp kim đồng chưa được tinh luyện nên có chứa nhiều sắt hơn lúc bình thường. Còn tờ giấy bạc đầu tiên của Việt Nam xuất hiện vào đời nhà Hồ, cách nay gần 600 năm với kỹ thuật in ấn rất thô sơ, với chủ yếu là những hình đơn giản như rong biển, con rùa, hay song, mây… Sau nhà Hồ ở Việt Nam không có triều đại phong kiến nào in và cho lưu hành tiền giấy. [2]

Phân loại tiền cổ Việt Nam

Đầu tháng 5.2005, cuốn chuyên khảo đồ sộ nhất về tiền kim loại VN do Bảo tàng Lịch sử VN biên soạn đã ra mắt bạn đọc. Cuốn sách in 1.050 ảnh mẫu tiền theo kích thước tiền thật, giới thiệu về lịch sử tiền kim loại VN từ khi phát hành đồng tiền đầu tiên năm 970 (thời nhà Đinh), cho đến những đồng tiền kim loại mới được Ngân hàng Nhà nước VN phát hành năm 2003.

Xếp hạng các đồng tiền cổ

Có lẽ ít người biết việc Chính phủ Pháp đã cho đúc tiền đồng để lưu hành tại Nam Kỳ ngay từ năm 1879. Hai loại tiền đồng đầu tiên ra đời trong năm này có tên là Đương nhị và Bách phân chi nhất. Tiền Đương nhị phát hành tổng cộng 20 triệu đồng, chữ dập nổi bằng hai thứ tiếng Hán-Pháp. Năm 1884, chỉ một năm sau Hòa ước Patơnốt 1883, Đông phương hội lý ngân hàng (tập hợp các nhà tư bản Pháp, trụ sở ở Paris, có một chi nhánh ở Sài Gòn) lại đúc ra 4 loại đồng tiền bằng bạc Indochine giá trị 1 Piastre, 50 cent, 20 cent và 10 cent.

Trong 4 bản phụ lục cuối sách, có một bảng phụ lục đưa ra “chỉ số quý hiếm" với 10 cấp độ xếp hạng chủ quan của những người làm sách, chưa chắc hoàn toàn tương ứng với thị trường tiền cổ.

Theo bảng này, tuy đồng tiền Thái Bình Hưng Bảo (đúc khoảng từ năm 970-980) là đồng tiền đầu tiên, cổ nhất, nhưng lại chưa phải là đồng tiền ở ngôi “đầu bảng", bởi vì đồng này tìm thấy tương đối nhiều. Những đồng tiền quý hiếm trong bảng phải kể đến đồng Thuận Thiên Đại Bảo (mặt lưng có chữ Nguyệt, cấp độ 8). Đồng tiền này bắt đầu ra đời từ khi Lý Thái Tổ dời đô về Thăng Long, được đúc khoảng năm 1010-1028 (có cả thảy 8 đồng tiền cấp độ 8). Đồng Nguyên Phong Thông Bảo (mặt lưng có chữ Thông viết kiểu “đuôi hổ", thời Trần, đúc khoảng năm 1251-1258) là một trong số 4 đồng tiền xếp cấp 9.

Theo sự xếp hạng này, đồng Thiên Cảm Nguyên Bảo (sau lưng có chữ Càn Vương, đời Lý Thái Tông, đúc khoảng năm 1044-1049) là đồng tiền duy nhất được xếp cấp 10, tức là độ quý hiếm cao nhất.

Đa số các đồng tiền quý hiếm ở cấp độ 8, 9, 10 đều thuộc về tiền thời Lý-Trần. Ngoài một số lý do khác, lý do quan trọng để tiền hai thời này trở nên quý hiếm là do cả hai thời đều trọng đạo Phật, phần lớn kim loại đồng đều để dành cho việc... đúc tượng, nên tiền đúc ra ít, còn lại đến bây giờ lại càng hiếm. Trên thị trường chơi tiền cổ, mỗi đồng tiền này có thể lên giá tới vài chục triệu đồng...

Tiền Việt và tiền Trung Quốc

Có nhiều giai đoạn trong lịch sử phong kiến nước ta cùng song hành lưu thông các loại tiền đồng Trung Quốc. Với tiền Trung Quốc khác niên hiệu vua VN thì dễ phân biệt. Thế nhưng với những đồng tiền có niên hiệu vua hai nước trùng nhau, ví dụ như các đồng Thái Bình Thông Bảo, Trị Bình Nguyên Bảo, Gia Thái Thông Bảo, thì điều đó không phải ai cũng làm được. [3]


Xem online : Lịch biểu tiền tệ thời Lý


[1Tiền cổ Việt Nam, Viện Sử học xuất bản năm 1992.

[2http://tienxua.webng.com/ detail.asp?id=31

[3http://www.nld.com.vn/tintuc/ loi-song/117657.asp