Những hồi chuông báo động thảm họa sinh môi

Do đâu khí hậu toàn cầu biến đổi ác liệt một cách không quy luật như vậy và ngày càng ác liệt ? Nếu thời tiết cứ tiếp diễn như thế thì xã hội loài người và nền kinh tế dày công vun đắp hàng chục nghìn năm nay sẽ ra sao ? Người ta bỗng nhớ đến những hồi chuông báo động thảm họa môi trường vang lên từ khắp nơi cách đây nhiều năm.

Xã hội loài người sẽ ngừng phát triển vào năm 2015 !

Lời cảnh báo đáng sợ ấy ghi rõ trong một cuốn sách mỏng xuất bản năm 1972 có tên Các giới hạn của sự tăng trưởng (Limits to Growth) do một tổ chức phi chính phủ nhỏ bé có tên Câu lạc bộ Rome (Club of Rome) soạn thảo. Lần đầu tiên trên thế giới, cuốn sách nêu ra vấn đề các giới hạn của Trái Đất và của sự tăng trưởng kinh tế-xã hội nhân loại, dự đoán xu thế phát triển dài hạn toàn cầu về dân số, kinh tế và môi trường, đưa ra quan điểm về cách giải quyết các vấn nạn môi trường. Tuy viết về một chủ đề khô khan, nhưng 30 triệu cuốn sách này in bằng 28 ngôn ngữ đã được người đọc toàn thế giới tìm mua, xếp đầu bảng các bestseller viết về vấn đề môi trường. Từ đó, CLB Rome và Các giới hạn của sự tăng trưởng được coi là ngọn cờ đầu phong trào bảo vệ môi trường, là cái mốc đánh dấu lịch sử sự nghiệp này của loài người.

Sau các tai họa thay đổi khí hậu mùa hè 2007, dư luận nhiều nước đang nhắc tới Limits to Growth và không tiếc lời ca ngợi tác giả chính của nó là bà Donella H. Meadows (1941-2001) - tiến sĩ vật lý sinh học, giáo sư trường đại học Dartmouth thành phố Hanover bang New Hampshire (Mỹ). Năm 1972 bà tham gia một nhóm làm việc theo yêu cầu của CLB Rome, chuyên nghiên cứu mô hình máy tính toàn cầu World3 tại trường MIT. Dùng World3, họ đưa ra các dự báo giới hạn cuối cùng về năng lực chịu đựng của Trái Đất và sự tăng trưởng kinh tế-xã hội. Trên cơ sở đó, bà viết đề cương cho cuốn sách trên. Năm 2004, Limits to Growth được các tác giả còn lại sửa chữa và tái bản.

CLB Rome do Aurelio Peccei, doanh nhân Italy, và Alexander King, nhà khoa học Scotland thành lập năm 1968 nhằm nghiên cứu các vấn đề của thế giới (The World Problematique). Chủ tịch CLB hiện nay là hoàng thân El Hassan bin Talal của Jordan, trong số các thành viên có những tên tuổi đáng trọng như vua Tây Ban Nha Juan Carlos I, nữ hoàng Hà Lan Beatrix, cựu TT Liên Xô Gorbachep, cựu TT Gruzia Shevardnadze, cựu Thủ tướng Ấn Độ Karan Singh, giải Nobel Hòa bình 1992 bà Rigoberta Menchú cùng một số chính khách, doanh nhân và nhà khoa học nhiều nước.

Hồi chuông báo động của CLB Rome vang lên đã 35 năm, môi trường toàn cầu chẳng những chưa được cải thiện mà còn xấu đi nhanh chóng. Dường như nhân loại chưa biết mối hiểm họa mà họ đang xích gần tới ấy đáng sợ nhường nào. Song điều kinh khủng hơn cả là loài người đang “vô tư” mù quáng đẩy nhanh tốc độ hủy diệt chính mình !

Cứu Trái Đất còn quan trọng hơn làm Tổng thống nước Mỹ

Đó là ý nghĩ của Al Gore sau khi ông bị Tòa Tối cao Mỹ xử thất cử trong kỳ bầu Tổng thống (TT) Mỹ năm 2000, mặc dù Gore được nhiều phiếu hơn Bush, và sau khi ông từ chối ra tranh cử năm 2004 cũng như mới đây lại tuyên bố không định tái tranh cử năm 2008 – ý định này trái với nguyện vọng của không ít người Dân chủ Mỹ, vì họ sợ mấy ứng viên non choẹt hiện nay của đảng họ không “đấu” nổi các ứng viên nặng ký của đảng Cộng hòa, trong khi Al Gore có bề dầy 8 năm phó TT thành công và hơn 30 năm đại biểu quốc hội. Suốt 7 năm qua Gore bôn ba khắp thế giới thuyết phục mọi người đồng ý thực hiện các giải pháp đối phó với sự thay đổi khí hậu. Mỗi lần đáp máy bay, ông đều gửi tiền thuê trồng giúp một cây ở đâu đó; “Cánh rừng Gore” hiện đã có hơn 1000 cây. Ông còn tập họp khoảng 1000 người đem bộ phim Một sự thật khó chịu (An Inconvenient Truth, do ông đóng vai chính) đi chiếu khắp thế giới. Bộ phim này trùng tên với một bestseller của ông xuất bản năm 2006, đã đoạt giải Oscar 2007 thể loại phim tài liệu. Ngay từ 30 năm trước, khi được bầu vào quốc hội Mỹ, Gore đã kêu gọi đối phó với sự ấm lên của toàn cầu. Năm 1992, ông viết cuốn Earth in the Balance. Sau đó ông dẫn đầu chính quyền Clinton-Gore thực thi nhiều nỗ lực bảo vệ môi trường (BVMT). Ông là người sáng lập và chủ tịch của một số tổ chức BVMT như Alliance for Climate Protection, Generation Investment Management và hoạt động hòa nhạc Live Earth Benefit Concerts. Giải Nobel Hòa bình 2007 tặng cho Al Gore (cùng Intergovernmental Panel on Climate Change) là sự đánh giá xứng đáng công sức của ông.

Phát triển bền vững, một khái niệm tuyệt vời

Phát triển là lẽ sống còn của cả thế giới, nhất là các nước nghèo. Nhưng phát triển thế nào mới là điều quan trọng, bởi lẽ nếu phát triển không đúng cách thì sẽ dẫm chân tại chỗ hoặc tụt lùi. Khái niệm phát triển bền vững xuất hiện lần đầu năm 1980 trong ấn phẩm Chiến lược gìn giữ thế giới do Hội Bảo tồn thiên nhiên và tài nguyên thiên nhiên quốc tế IUCN công bố, sau đó được phổ biến rộng rãi nhờ Báo cáo Brundtland (công bố năm 1987) – lấy tên của chủ tịch Ủy ban thế giới về môi trường và phát triển WCED là bà Brundtland, Thủ tướng Na Uy nhiệm kỳ 1986-1989 và 1990-1996. Báo cáo này định nghĩa phát triển bền vững là “sự phát triển có thể đáp ứng nhu cầu hiện tại mà không ảnh hưởng, không tổn hại tới khả năng đáp ứng nhu cầu của các thế hệ sau”; nói cách khác, phải phát triển kinh tế một cách có hiệu quả, bảo đảm xã hội công bằng và gìn giữ được môi trường. Đây là một mục tiêu rất khó thực hiện. Nhìn chung nhiều nước nghèo đang lao vào phát triển, chạy theo con đường tăng trưởng càng nhanh càng tốt, bất chấp cái giá phải trả do phá hoại môi trường; hậu quả vô cùng tai hại. Phương châm phát triển bền vững hiện nay được tất cả các nước tuân theo, tuy rằng còn rất dè dặt.

Tiếng chuông cảnh tỉnh mới nhất của Liên Hợp Quốc

Ngày 25 tháng 10 năm nay, Chương trình Môi trường Liên Hợp Quốc UNEP công bố bản báo cáo Viễn cảnh môi trường toàn cầu - 4 (Global Environment Outlook - 4, viết tắt GEO-4). Trong khi nhấn mạnh “Mục tiêu (của báo cáo này) không phải là đưa ra một kịch bản ảm đạm, mà là một lời kêu gọi hành động khẩn cấp”, GEO-4 thông báo: Môi trường Trái đất đang tiến dần tới ngưỡng giới hạn; sự tồn vong của nhân loại phụ thuộc vào việc chúng ta bắt tay hành động ngay hôm nay, chứ không phải ngày mai !

Các năm 1997, 2000 và 2003, UNEP từng đưa ra 3 báo cáo tương tự, song GEO-4 dày 570 trang là bản tổng quan bao quát nhất về sự biến đổi của khí quyển, đất, nước và đa dạng sinh học trên Trái Đất kể từ năm 1987 tới nay. Nó được soạn thảo bởi 390 khối óc, gồm 157 người do chính phủ 48 nước tiến cử, còn lại là các chuyên gia đầu ngành chọn từ 50 viện nghiên cứu ở 47 nước; họ làm việc trong 10 nhóm ứng với 10 chương của báo cáo. Khoảng 1000 chuyên gia đã thẩm tra báo cáo này.

Dưới đây là vài điểm chính trong báo cáo GEO-4 :

1- Toàn thế giới đang sống vượt quá sức chịu đựng sinh học của Trái Đất. Để đáp ứng nhu cầu của một con người, Trái Đất cần có 21,9 ha bề mặt, trong khi công suất sinh học của bình quân của nó hiện chỉ là 15,7 ha/người, bằng 2/3 nhu cầu của chúng ta.
2- Nhiệt độ trung bình toàn cầu đã tăng 0,74oC trong 100 năm qua, và trong thế kỷ này có thể tăng thêm 1,8-4 oC. Nó làm tan băng ở hai cực Trái Đất, khiến nước biển dâng lên. Những nước ven biển sẽ chịu hậu quả trước tiên; thí dụ 20 triệu người Việt Nam sẽ mất nhà cửa và đồng ruộng vì nước biển dâng ngập. Lũ lụt gia tăng đã khiến gần 100.000 người thiệt mạng và tác động tới 1,2 tỉ người khác trên toàn thế giới thời gian 1992-2001.Tình hình nghiêm trọng đến mức, người ta phải xem xét tới một công ước mới thay thế Nghị định thư Kyoto, nhằm buộc các nước đang phát triển cũng phải cam kết cắt giảm khí nhà kính, mà không được miễn trừ như trước.
3- Nước ngọt giảm nhanh, năm 2025 sẽ có 1,8 tỷ người sống trong điều kiện cực kỳ thiếu nước. Chất lượng nước tiếp tục hạ thấp, mà nguồn nước bị ô nhiễm là một trong các nguyên nhân chính làm cho con người mắc bệnh và chết.
4- Diện tích đất bình quân đầu người đang nhanh chóng thu hẹp, từ 7,9 hecta năm 1900 xuống còn 2,02 năm 2005 và dự kiến là 1,63 hecta vào năm 2050.
5- Đa dạng sinh học biến đổi nhanh nhất trong lịch sử, với hơn 30% động vật lưỡng cư, 23% động vật có vú và 12% loài chim có nguy cơ tuyệt diệt. Lượng cá biển bị đánh bắt lớn gấp 2,5 lần so với sản lượng khai thác bền vững của biển. “Cuộc đại diệt chủng sinh vật lần thứ 6 đã bắt đầu, mà nguyên nhân là do các hoạt động của nhân loại.” – bản báo cáo viết.

Tăng trưởng dân số là nguyên do chủ yếu đòi hỏi tăng trưởng kinh tế, đồng nghĩa với việc tăng khai thác tài nguyên thiên nhiên; mà tài nguyên lại hữu hạn. Số dân Trái Đất tăng lên nhanh chóng, nay “mới có” hơn 6 tỷ người mà đã khai thác Trái Đất vượt quá khả năng của nó; đến năm 2050 sẽ tới 8-9,7 tỷ – khi ấy con người lấy gì để sống ?

Ông Achim Steiner Phó tổng thư ký Liên Hiệp Quốc và Giám đốc điều hành UNEP nhấn mạnh: "Sự tàn phá tài nguyên thiên nhiên một cách có hệ thống đã tới cái ngưỡng mà khả năng sống còn của các nền kinh tế bị thách thức nghiêm trọng, hóa đơn thanh toán của chúng ta để lại cho con cháu sẽ không thể thanh toán được"

Môi trường sinh thái ở Việt Nam ngày càng xấu đi

Sau khi GEO-4 được công bố, bà Nguyễn Ngọc Lý, trưởng phòng Phát triển bền vững của UNDP Việt Nam đã lên tiếng cảnh báo về tình hình môi trường ở nước ta. Bà cho biết: cách đây 12 năm, TP Hồ Chí Minh (TPHCM) từng tính tới nguy cơ trở thành một Bangkok thứ hai về mức độ ô nhiễm, nay thì ô nhiễm ở đây chẳng khác Bangkok, nếu chưa nói là tệ hại hơn. Theo GEO-4, mức độ ô nhiễm không khí của Hà Nội cao hơn TPHCM một bậc, chỉ kém Bắc Kinh, Thượng Hải. “Bây giờ là thời điểm mà Việt Nam cần kiên trì theo đuổi phát triển bền vững … Nếu không giải quyết được những vấn đề dai dẳng này thì Việt Nam sẽ có thể xoá đi tất thảy các thành tựu đã đạt được cho đến nay”, bà Lý dẫn lời của UNEP.

Ông Hoàng Dương Tùng, giám đốc Trung tâm Quan trắc và Thông tin môi trường thuộc Cục Bảo vệ môi trường cho biết: Việt Nam có tất cả các vấn đề được nêu trong GEO-4; các chuyên gia quốc tế nhận định tăng trưởng kinh tế Việt Nam chỉ ở mức 3-4% thay vì 8% như công bố, nếu xét tới các tổn thất về môi trường do tăng trưởng đem lại. Xét về độ an toàn của môi trường, Việt Nam xếp đội sổ trong 8 nước ASEAN (trừ Singapore và Brunei) và thứ 98 trong 117 nước đang phát triển.

Thật là những lời cảnh báo đáng sợ ! Song nhiều người cứ như chưa nghe thấy gì cả ! Thử hỏi chính bạn đã biết gì về GEO-4 ? Báo đài dành bao nhiêu dòng, bao nhiêu phút cho vấn đề môi trường, liệu có bằng tin thể thao không ? Khi yêu cầu chính phủ nâng mức tăng trường kinh tế, hoặc khi quyết định độ cao của đập thủy điện Sơn La, các đại biểu Quốc hội đã cân nhắc, tính toán vấn đề môi trường ra sao ? … Nhìn ra đường mới hãi. Rác thải vứt bừa khắp nơi. Hàng núi rác đổ ra vùng ngoại thành, liệu có ai nghĩ rằng khi rác thối ngấm xuống sâu, toàn bộ nước ngầm bị ô nhiễm thì hậu quả sẽ thế nào ? Xây lắm cao ốc, đất lún sụt rồi sẽ đi đâu mà ở ? Liệu có để nước đến chân mới nhảy ? …

Tác giả “Giới hạn tăng trưởng” nói về tác phẩm của mình

Sau khi UNEP công bố GEO-4, các nhà báo đã phỏng vấn ông Dennis L. Meadows, một đồng tác giả Limits to Growth hiện còn sống. Ông cho biết: “Từ 1972 tới nay, tầng ô-zôn trong khí quyển mỏng dần, nhiệt độ toàn cầu tăng lên, nhiều nơi xảy ra nạn đói kéo dài, mức nước ngầm hạ thấp, nhiều sinh vật biến mất, rừng bị thoái hóa, tất cả những điều đó đều phù hợp với kết luận của chúng tôi năm xưa. Nếu cần thuyết minh thì có thể nêu vài thí dụ: dân số thế giới năm 2000 hoàn toàn giống như con số chúng tôi dự tính bằng mô hình máy tính năm 1972; dự kiến sản lượng lương thực toàn cầu do mô hình đó đưa ra cũng phù hợp với tình hình thực tế….Trong 10 năm qua, lại có nhiều số liệu mới ủng hộ dự đoán của chúng tôi. Thí dụ sản lượng lương thực bình quân đầu người toàn cầu đạt tới đỉnh cao vào thập niên 80 thế kỷ XX, không còn viễn cảnh tăng sản lượng hải sản đánh bắt, thiệt hại do thiên tai không ngừng tăng lên, cuộc tranh giành nhiên liệu ngày một gay gắt thậm chí dẫn tới xung đột…. Bởi vậy, tôi tin rằng các dự đoán ban đầu của chúng tôi là đúng: trong thời gian từ 2010 đến 2030, sự phát triển của xã hội nhân loại sẽ gặp những vấn đề nghiêm trọng. Theo kết quả tính toán của máy tính, trong tình hình bi quan nhất, sự phát triển đó sẽ chấm dứt vào năm 2015. Nhưng đấy chỉ là sự đánh giá bình quân mức của toàn thế giới, một số vùng vẫn phát triển tốt, trong 50 năm đầu thế kỷ XXI đều có hy vọng tránh được sự sụp đổ; song một số vùng khi vừa sang thế kỷ XXI đã sớm rơi vào tình trạng suy thoái lâu dài. Trong thời gian 1990-2001, tại 54 quốc gia chiếm 12% số dân thế giới đã xuất hiện tình trạng GDP đầu người sụt giảm.”

“Có điều, xin chớ gắn việc chấm dứt phát triển xã hội với cái gọi là ngày tận thế của Trái Đất. Loài người đã tồn tại 20 nghìn năm, cộng lại có tới 10 nghìn năm sống trong điều kiện khí hậu ác liệt, nhưng nhân loại ngoan cường không vì thế mà bị diệt vong. Cho nên trước lần biến đổi lớn khí hậu này, chúng ta cũng có thể sống tiếp, song e rằng sự phát triển của xã hội nhân loại sẽ gặp những thử thách nghiệt ngã, số dân toàn cầu sẽ giảm đáng kể, nền văn minh công nghiệp thịnh vượng sẽ trải qua những thay đổi lớn.”

1000 năm sau, loài người sẽ sống ra sao ?

Đó là nội dung của Dự án Thiên niên kỷ (Millennium Project) do American Council for the United Nations University hợp tác với The Foundation for the Future (xem: futurefoundation.org và acunu.org) đang tiến hành. Chớ nên nghĩ rằng các tác giả dự án đó ngông cuồng, viển vông. Kinh Thánh từng nói tới nạn hồng thủy cách đây nhiều nghìn năm. Nhà khoa học phải tỉnh táo đi trước lịch sử hàng thế kỷ thì mới kịp sửa được những sai lầm tự hủy diệt của nhân loại. Bước đầu người ta đưa ra mấy kịch bản ứng với trường hợp khi nhân loại sinh sôi nảy nở vượt quá khả năng chịu đựng của Trái Đất, trong đó có kịch bản di cư một phần loài người lên các thiên thể khác.

Mới đây nhà bác học huyền thoại Stephen Hawking nói sự sống trên Trái Đất đang có nguy cơ bị tiêu diệt do khí hậu toàn cầu ấm lên, do có thể xảy ra chiến tranh hạt nhân, và do virus …; loài người muốn tồn tại lâu dài thì phải di cư lên thiên thể khác. ("I don’t think the human race will survive the next 1,000 years unless we spread into space."). Ông tán thành ý định của một số nhà khoa học muốn lập trên Mặt Trăng một kho lưu trữ gien của tất cả mọi sinh vật trên Trái Đất. Điều đó khiến ta nghĩ tới con thuyền Noah trong Kinh Thánh.

Phải hành động ngay, nếu không sẽ quá muộn

Lời cảnh báo đó vang lên từ lâu lắm, bây giờ thì ngày một nhiều người đang nói như vậy. Song họ chỉ là một số rất nhỏ so với mấy tỷ con người nghèo khổ đang đòi hỏi phải gấp rút được sống sung sướng, nghĩa là phải phát triển kinh tế, phải khai thác tài nguyên, cải tạo thiên nhiên, bắt thiên nhiên phục vụ nhu cầu sống no ấm, đủ tiện nghi. Tăng trưởng càng nhanh càng tốt là đòi hỏi của các nước đang phát triển; BVMT cũng quan trọng nhưng chưa cần thiết bằng tăng trưởng ! Trong niềm say mê đó, người ta đành tạm tự an ủi: sau này giàu có rồi thì sẽ lo chuyện BVMT cũng được chứ sao.

Nhưng cách tăng trưởng như thế đâu phải là tăng trưởng thực sự; không khéo lại là dẫm chân tại chỗ hoặc tụt lùi. Đại hội Đảng Cộng sản Trung Quốc lần thứ XVII vừa qua đã tán thành ghi quan điểm phát triển một cách khoa học vào Điều lệ Đảng, yêu cầu phải phát triển kinh tế hài hòa với phát triển xã hội, con người phải hài hòa với thiên nhiên, phải nhấn mạnh BVMT …

Có lẽ đã đến lúc tất cả chúng ta lắng nghe những hồi chuông báo động về thảm họa môi trường và hành động ngay để cứu chính chúng ta, nếu không muốn để quá muộn !

Nguyên Hải