Bùi Huy Bích (1744-1818)

Nhà nghiên cứu, nhà thơ Việt Nam. Tự là Hy Chương, Ảm Chương; hiệu Tồn Am, Tồn Ông, Tồn Am Bệnh Tẩu. Sinh ngày 28 tháng 8 năm Giáp Tý (1744), người làng Ðịnh Công, huyện Thanh Trì, sau di cư sang làng Thịnh Liệt, huyện Thanh Trì, tỉnh Hà Đông, nay là Hà Nội.

Ông xuất thân trong một gia đình dòng dõi. Nội tổ là Bùi Xương Tự, thân phụ là Bùi Trọng Tân đều là nhân vật có tiếng trong lịch sử và văn học nước nhà.

Thuở nhỏ ông học ở nhà, 17 tuổi theo học Nguyễn Bá Trữ. Năm 19 tuổi (1762), đi thi đỗ ngay hương cống nhưng trượt thi hội vào năm sau (1763). Ông về học tiếp lớp Bảng nhãn Lê Quý Đôn mở tại kinh thành. Năm 1769, đỗ Hoàng giáp (Tiến sĩ hàng thứ tư). Từng giữ các chức: Hiệu lý Viện Hàn Lâm, rồi thăng làm Thị chế, kế được thụ chức Thiên sai tri hộ phiên, kiêm chức Ðông các hiệu thư.

Năm 1777, ông làm Ðốc đồng Nghệ An. Năm 1778, lên làm Hiệp trấn. Đến năm Tân Sửu (1781), ông được chúa Trịnh Sâm triệu về triều, trao cho chức Nhập thị Bồi tụng, chức đứng hàng thứ 2 trong phủ chúa sau chức Bồi tụng, nhưng ông xin từ chức, lấy cớ là ốm yếu, dù khi đó mới 38 tuổi và có quan hệ họ hàng với Trịnh Sâm.

Trịnh Tông lật đổ Trịnh Cán lên ngôi, cách chức Tham tụng của Phan Lê Phiên (vì Phiên cùng phe với mẹ con Trịnh Cán) và mời Bùi Huy Bích ra làm Hành Tham tụng, hy vọng ông có thể cứu vãn tình thế do loạn kiêu binh gây ra. Sau xảy ra nhiều chuyện, lại do ngờ vực, ông từ quan về dưỡng bệnh tại phường Bích Câu, Hà Nội, gần đền Tú Uyên.

Năm 1786, quân Tây Sơn lấy danh nghĩa "Phù Lê diệt Trịnh" kéo ra bắc, Trịnh Tông điều ông ra mặt trận làm chức đốc chiến. Ông định đến đò Thuý Ái để phối hợp với Hoàng Phùng Cơ chỉ huy thuỷ quân, nhưng chưa đến nơi thì quân Phùng Cơ đã tan vỡ, quân Tây Sơn thần tốc tiến vào Thăng Long.

Tây Sơn diệt Trịnh không lâu thì Lê Hiển Tông mất, cháu là Lê Chiêu Thống lên thay, Nguyễn Huệ rút quân về nam. Chiêu Thống mời Bùi Huy Bích ra giúp nhưng ông xin từ về quê nhà.

Khi Nguyễn Huệ lên ngôi vua và đánh tan quân Thanh (1789) có mời các danh thần nhà Hậu Lê ra giúp nước nhưng ông không hợp tác. Sau này Gia Long có vời ông ra làm quan, nhưng ông cũng từ chối.

Ông mất ngày 25/05/1818, thọ 75 tuổi.

Tác phẩm chính

"Tồn Am văn cảo"
"Lữ trung tạp thuyết" (2 quyển)
"Bích Câu thi tập"
"Nghệ An thi tập"
"Thoái Hiên thi tập"
"Hoàng Việt thi tuyển" (6 quyển)
"Hoàng Việt văn tuyển" (8 quyển)