Phố Hàng Bè*

Hàng Bè là tên một phố đi theo trục bắc-nam từ ngã ba Hàng Mắm – Hàng Bạc đến ngã tư Cầu Gỗ – Hàng Thùng, nối tiếp phố Hàng Dầu. Phố dài 172m, ở phía đông-nam khu phố cổ, thuộc quận Hoàn Kiếm, Hà Nội.

Đây nguyên là đất thôn Nam Hoa, tổng Hữu Túc, huyện Thọ Xương. Đến giữa thế kỷ 19, thôn Nam Hoa đổi là thôn Nam Phố, tổng Hữu Túc cũng đổi thành tổng Đông Thọ. Hiện nay tại số 29 phố này vẫn toạ lạc ngôi đình Ngũ Hầu, thờ Cao Tứ, một anh hùng theo truyền thuyết từ thời Thục Phán An Dương Vương.

Trước kia đầu phố gần cửa ô Mỹ Lộc, giáp bờ sông Hồng. Theo các nhà nghiên cứu địa lí thì đất Hàng Bè vốn là một khúc của con đê cũ. Khi dòng chảy còn ở sát chân đê thì các bè gỗ nứa lá song mây, những vật liệu làm nhà từ miền ngược được chuyên chở về xuôi thường áp vào đây để bán, thành ra khúc đê này có tên là Hàng Bè, chợ trên đê là chợ Hàng Bè. Khi cát bồi đưa sông ra xa, bè mảng không áp sát vào chân đê được nữa thì phố này trở thành nơi buôn bán cau, nên còn có tên gọi là phố Hàng Cau. Người dân đã đắp một con đê mới cách xa đê cũ. Đoạn đê mới này có tên là Bè Thượng.

Khi người Pháp mới đến Hà Nội, họ đã vẽ bản đồ và ghi chú đoạn đê mới là Rue de Digue (phố Đê), tức đường Nguyễn Hữu Huân ngày nay, còn phố Hàng Cau mang tên Rue des Radeaux. Hồi ấy nó là một phố nhỏ chuyên bán guốc dép. Giữa phố có một cái chợ gọi là chợ Hàng Bè.

Vào những năm 1920 - 1930, đa số các nhà dân ở Hàng Bè đều có cửa hàng bán cau tươi, cau khô, trong đó nổi tiếng như những nhà Phúc Lợi (số 18), Thịnh Phát (số 4). Ngoài ra, đoạn gần ngã tư Cầu Gỗ còn có một khu các nhà chuyên bán sơn, một vài nhà chuyên bán đồ khô. Năm 1940, trên phố xuất hiện hiệu bánh gai Đan Quế (số 24) nổi tiếng đến ngày nay.

Phố Hàng Bè vào đầu thế kỉ XX

Có thể nói, từ khi Hàng Bè mất vị thế bến sông thì không còn nhiều các hiệu buôn bán vào loại lớn nữa mà chủ yếu dân cư là người đi làm công chức, nhà đóng cửa, phố không được tấp nập như xưa.

Tuy nhiên, phố Hàng Bè là nơi ghi dấu nhiều tên tuổi phú gia cũng như các giai thoại về văn nghệ sĩ những năm đầu thế kỉ 20 như thầu khoán Trương Vọng Trọng ở số 42 Hàng Bè. Ngôi nhà 42 này gồm nhiều lớp, bên trong có nhà thờ họ (nay là Trường PTCS Bắc Sơn) được xây vào năm 1925 - 1926. Nhà Phúc Lợi số 18 Hàng Bè của ông Cả Tung cũng là một di tích của phố với kiến trúc cổ, diện tích nhà rộng, lòng sâu. Căn nhà số 10 được xây dựng vào năm 1938 của bác sĩ Nguyễn Hữu Thuyết (1912 - 1995) - một bác sĩ yêu nước, thương dân, luôn chăm lo cho những người nghèo khó, thuộc lớp bác sĩ đầu tiên của trường thuốc Đông Dương, người thầy thuốc đầu tiên có mặt trong những ngày đầu kháng chiến. Số nhà 15 Hàng Bè từng là nhà của nhà văn Nhất Linh - một cây bút đại thụ của văn học Việt Nam đầu thế kỉ 20, thành viên nhóm Tự lực văn đoàn.

Ngày nay, Hàng Bè vẫn mang chút ít dáng dấp xưa nhưng đồng thời đã có những nét hiện đại với những ngôi nhà cũ mới đan xen. Sinh hoạt của phố Hàng Bè không còn như trước. Các nhà bán cau tươi, cau khô đã phần nhiều chuyển thành những cửa hiệu nhỏ với đủ các mặt hàng quần áo, giày dép, thức ăn...

Cho đến trước khi chuyển đi nơi khác, suốt một thế kỷ chợ Hàng Bè đã mở mang dần từ vị trí giữa phố chỗ góc ngã ba Gia Ngư - Hàng Bè sang nằm trọn trong phố Gia Ngư, kéo dài đến tận ngõ Hàng Đào. Nhưng chợ Hàng Bè vẫn được gọi như thế là do người dân đã quen tên cũ từ bao đời nay.

Hàng Bè cũng như những phố khác của khu phố cổ đang từng ngày đổi thay và mất dần diện mạo cổ kính của mình.