Phố Hàng Đào*

Tên phố hình thành từ rất lâu đời. Nghe nói từng có phường Hàng Đào tại cố đô Hoa Lư vào thế kỷ 10. Trong tác phẩm Dư địa chí (thế kỷ 15), Nguyễn Trãi cũng ghi nhận “Phường Hàng Đào nhuộm điều”.

Theo sử cũ, phố Hàng Đào đời Hậu Lê thuộc phường Đồng Lạc và Đại Lợi, tổng Tiền Túc, huyện Thọ Xương. Phường Đại Lợi tập trung người gốc các làng Đan Loan, Bình Giang (Hải Dương), Đình Loan, Đông Cao (Bắc Ninh) chuyên nghề nhuộm tơ lụa có từ thời trước.

Đến thế kỷ 17, phố Hàng Đào đã rất sầm uất do buôn bán bằng tín nghĩa. Phiên chợ tơ ở đây đều đặn mở vào ngày mồng 1 và 6 âm lịch hàng tháng, hàng chất lượng sau này thường trao đổi với các làng gần hơn như Cự Đà, Vạn Phúc, Trúc Bạch, Trích Sài, Yên Thái... Tuy nhiên đường vẫn hẹp và nhà cửa thò ra thụt vào mặt phố, hầu hết xây theo kiểu chồng diêm thấp nhỏ.

Bãi Dừa (nay là Quảng trường Đông Kinh Nghĩa Thục)

Phần lớn các cửa hiệu phố Hàng Đào từ thế kỷ 19 chủ yếu bán lẻ lụa, vải và do phụ nữ cai quản. Dần dần các cô gái giàu sang nơi đây nổi tiếng đồn là căn cơ, khéo léo trong nhà và cảnh vẻ, sắc sảo ở bên ngoài; thường được gả chồng vào gia đình thương nhân, quan lại, trí thức; trong đó có gia đình cụ cử Lương Văn Can đã trở thành tinh hoa dân tộc...

Phố Hàng Đào đầu thế kỷ 20, xe điện thay dần xe kéo

Phố Hàng Đào xây trên con đê cũ đã bỏ đi sau khi sông Hồng đổi dòng, cho nên nền đất khá cao. Người Pháp gọi tên phố là Rue de la Soie ("phố Hàng Lụa"). Từ đầu thế kỷ 20 lại có đường ray cho tàu điện bánh sắt chạy tuyến Bờ Hồ - Hàng Đậu, sau kéo dài tới Chợ Bưởi và ô Yên Phụ.

Khoảng năm 1925, vải Tây thắng thế, quá nửa phố cho thuê làm tiệm bán vải Tây, các mặt hàng truyền thống vắng hẳn. Rồi dần dần phố Hàng Đào không còn bán vải nhuộm màu nữa, các chủ hiệu có nhiều vốn chuyển sang buôn các loại hàng sang trọng hơn.

Một đám tang trên phố Hàng Đào năm 1926

Cuối thế kỷ 20 đường ray tàu điện Hà Nội bị bóc hết, thay bằng xe bus. Hiện nay đường phố Hàng Đào là một chiều cho các phương tiện giao thông. Một số chủ cửa hiệu trở lại bán quần áo, vải lụa, đồ vàng bạc, thủ công mỹ nghệ cho khách du lịch ngày càng đông đúc; ngoài việc bán các hàng cao cấp và vật dụng xa xỉ họ còn mở khách sạn.

Trải qua bao thế kỷ, Hàng Đào vẫn được coi như một trong những phố buôn bán tấp nập bậc nhất và mong ước của thương nhân Hà Nội. Tấc đất ở đây là tấc vàng cho nên có rất ít bóng cây to.

Từ năm 2006 đã thành lập tuyến phố đi bộ Chợ đêm Hàng Đào - Đồng Xuân vào tối các ngày thứ 6, thứ 7 và chủ nhật. Chợ đêm bán các mặt hàng thủ công mỹ nghệ và một số đặc sản địa phương và tuyến phố đi bộ đã tạo nên một nét văn hóa mới của thủ đô.

Quảng trường Đông Kinh Nghĩa Thục đầu thế kỷ 21

Di tích

— Quảng trường Đông Kinh Nghĩa Thục: xưa gọi là Bãi Dừa; tại chỗ này sau khi hạ thành Hà Nội 1883, quân Pháp đã đem ông cử Tạ Vǎn Đình ra chém; rồi nǎm 1887, viên kinh lược sứ Bắc Kỳ cũng mang hành hình một sĩ phu chống Pháp là thủ khoa Nguyễn Cao.
— Nhà số 10: di tích phân hiệu 2 của trường Đông Kinh Nghĩa Thục, một phong trào yêu nước rầm rộ đầu thế kỷ 20 làm thực dân phải run sợ và đàn áp dữ dội ngay.
— Đình Hoa Lộc Thị: ở số 90A, nay bị lấn chiếm gần hết; nơi đây những người dân gốc làng Đan Loan thờ vọng thành hoàng làng là Triệu Xương và phu nhân Phương Dung, và ông tổ nghề nhuộm vải xưa.
— Miếu Đồng Lạc: ở số nhà 31. Đình Đồng Lạc: ở số nhà 38, thờ các vị thần Bạch Mã, Linh Lang, Cao Sơn.