Chế Bồng Nga (Cei Bunga)

Chế Bồng Nga còn được viết là Cei Bunga (tức Ngo-ta Ngo-che hay A Đáp A Giả 阿荅阿者 trong tư liệu Trung Hoa), là tên hiệu của vị vua thứ ba thuộc vương triều thứ 12 của nước Champa từng vùng vẫy ở phía nam Đại Việt. Ông là con trai út của vua Chế A Năng (1312-1318) và cháu vua Chế Mân. Năm 1360 vua Maha Sawa (Trà Hòa) mất, Chế Bồng Nga được tôn làm kế vương Sultan Zainal Abidin và bắt đầu đưa liên minh Champa Hồi giáo trở nên hùng mạnh.

Năm 1368, Chu Nguyên Chương đánh đổ nhà Nguyên, lập ra nhà Minh và xưng hoàng đế. Chế Bồng Nga sai sứ đem voi, hổ và các sản vật quý sang Nam Kinh tiến cống, được phong làm vua chư hầu. Từ đó Champa trong hơn 20 năm đã liên tục bắc tiến và chiếm được vùng Thuận Hoá vốn là hai châu Ô và Rí (Lý) bị vua Chế Mân dâng Đại Việt khi cưới công chúa Trần Huyền Trân.

Năm 1371, hoàng tử Trần Phủ (tức vua Trần Nghệ Tông sau này) lật đổ được Dương Nhật Lễ. Mẹ của Nhật Lễ trốn vào Nam, báo cáo tình hình biên giới và nội bộ, xin Champa bắc tiến. Năm đó, Chế Bồng Nga đã ra chiếm Thăng Long lần thứ nhất.

Bản đồ Champa năm 1380

Năm 1376, Chế Bồng Nga một lần nữa mang quân bắc tiến. Trần Duệ Tông sai Đỗ Tử Bình đi đánh chặn. Chế Bồng Nga sai người sang dâng 10 mâm vàng xin giảng hòa, Tử Bình giấu vàng và tâu về triều rằng vua Champa kiêu ngạo không thần phục. Đầu năm sau, Trần Duệ Tông nổi giận thân chinh đánh đến tận kinh thành Đồ Bàn, bị phục binh đổ ra giết cùng phần lớn quân Việt.

Nhân cơ hội đó năm 1378 Chế Bồng Nga đã ra chiếm Thăng Long hai lần. Đến tháng 6-1383, ông đánh tan đạo quân Đỗ Tử Bình và chiếm Thăng Long lần thứ tư. Các vị vua cuối thời Trần đều hèn yếu bỏ chạy, để mặc cho kinh đô bị tàn phá và vét sạch của cải.

Năm 1390 Chế Bồng Nga lại bắc tiến nhưng bị chết tại trận Hải Triều sau khi viên tướng trẻ Trần Khát Chân cho bắn thần công tập trung vào soái thuyền. Ông được xem là vị vua vĩ đại cuối cùng trong lịch sử Champa, từ đó vương quốc này suy yếu dần.

Ngày 2-3-1471 sau bốn ngày giao tranh, quân của vua Lê Thánh Tông hạ thành Đồ Bàn, bắt sống vua Trà Toàn. Ít nhất có hơn 60.000 người Champa bị giết và 30.000 bị bắt làm nô tỳ cho Đại Việt. Vương quốc này đến năm 1832 thì bị nhà Nguyễn thôn tính hoàn toàn.