Blog Đông Tác

Nguyễn Chí Công, CFLS

Trang nhà > Tư duy > Cổ điển > Lê Hữu Trác (1724-1791)

Lê Hữu Trác (1724-1791)

(Hải Thượng Lãn Ông)

Thứ Bảy 20, Tháng Giêng 2007

Danh y thời Lê Hiển Tông, hiệu Hải Thượng Lãn Ông, gọi tắt là Lãn Ông. 28 tập sách của ông trong bộ "Lãn Ông tâm lĩnh" là 28 vị sao của bầu trời Y học Việt Nam.

Lê Hữu Trác sinh ngày 12/11/1724 năm Giáp Thìn ở thôn Văn (Liêu) Xá, làng Lưu Xá, huyện Đường Hào, phủ Thượng Hồng, tỉnh Hải Dương, (nay là thôn Thanh Xá, xã Hoàng Hữu Nam, huyện Yên Mỹ, Hải Hưng). Mất ngày rằm tháng Giêng năm Tân Hợi, niên hiệu Quang Trung thứ 4 (1791) tại xã Tịnh Diễm, huyện Hương Sơn, tỉnh Hà Tĩnh.

Chùa Văn trong khu di tích Hải Thượng Lãn Ông ở Văn Xá

Lê Hữu Trác còn có tên Lê Hữu Huân (Chẩn?) con thứ bảy của tiến sĩ Lê Hữu Mưu, làm Thượng Thư Bộ Lễ đời Lê Dụ Tôn, và bà Bùi Thị Thưởng, quê ở Bàu Thượng, làng Tình Diễm, Hương Sơn, Hà Tĩnh, nên tục gọi là Chiêu Bảy. Hồi nhỏ theo cha đi học ở Thăng Long, 13 tuổi cha mất, lớn lên gặp thời loạn, Chúa Trịnh lộng quyền, nhiều nơi nổi dậy chống đối. Có phen ông cũng ra cầm quân, nhưng rồi chán ghét hoạn lộ, nên khi có tin người anh ở Hương Sơn mất, ông bèn viện cớ về quê nuôi mẹ.

Nhân bị đau ốm, ông mới tìm đến vị Lương y Trần Độc ở núi Thành, xã Hương Cần, huyện Thanh Chương, Nghệ An để chữa bệnh. Trong thời gian ở đó hơn 2 năm, ông đã nghiên cứu các sách y học kinh điển, nhất là bộ Phùng Thị Cẩm Nang và cùng họ Trần bàn luận về y học.

Bấy giờ có Hải Quận Công biết ông văn võ kiêm toàn muốn mời ra cầm quân lần nữa, nhưng vì ghét chiến tranh, không ham danh lợi ông đã cương quyết chối từ. Năm 1760, mẹ mất, lúc đó tuy mới 35 tuổi ông đã nổi tiếng là danh y. Ngoài việc chữa bệnh, ông còn mở lớp dạy cho đồ đệ trong suốt hai mươi mấy năm tận tụy.

Ông đã lĩnh hội được nguyên lý uyên thâm của Đông y, thu lượm bao kinh nghiệm phong phú về chẩn trị, đúc kết lại thành một hệ thống kết hợp chặt chẽ lý luận với thực tiễn lâm sàng trong một tác phẩm rất lớn và rất có giá trị là bộ Y Tông Tâm Lĩnh. Ngoài ra lại còn viết tập”Vệ Sinh Yếu Quyết” và một bản gọi “Nữ Công Thắng Lãm”.

Năm 1782, đời Lê Hiến Tông, Niên hiệu Cảnh Hưng thứ 43, bấy giờ đã ngoài 60 tuổi ông bị triệu về Kinh để chữa bệnh cho thế tử Trịnh Cán con Chúa Trịnh Sâm. Ở triều đình, bị các ngự y ganh tị gièm pha, mãi sau Hải Thượng mới được phép chữa nên không có kết quả. Nhân ở kinh đô một năm ông tìm mọi cách để in bộ sách của mình nhưng không thành công, lại có ý tìm lại các vị danh y tại đó để trao đổi học thuật nhưng chỉ thu lượm được một số bài thuốc kinh nghiệm hoặc gia truyền. Hải Thượng đã kể lại cuộc hành trình này ở tập Thượng Kinh Ký Sự, một tài liệu văn học có giá trị phản ánh đời sống của xã hội Việt Nam hồi đó.

Ông trở về Hương Sơn tiếp tục nghiên cứu, chữa bệnh, giảng dạy và hoàn thành bộ Y Tông Tâm Lĩnh, bộ sách Đông y lớn nhất và quí nhất ở nước ta: gồm 63 cuốn (nay chỉ còn 55 cuốn) do Vũ Xuân Hiên thu thập lại và đem in năm 1866. Nội dung bao gồm y lí, chẩn trị, phương dược, trình bày có hệ thống, kết hợp lý luận với thực tiễn, phân tích chứng minh rõ ràng, như bàn về Thủy Hỏa thì có cuốn Huyền Tẩn Phát Vi, bàn về khí huyết có cuốn Khôn Hóa Thái Chân, trị các bệnh ngoại cảm thì có Ngoại Cảm Thông Trị, biện biệt tạp chứng thì có Bách Bệnh Cơ Yếu, chẩn đoán thì có Y Gia Quan Miện, biện luận thì có Đạo Lưu Dư Vận, vận khí có Vận Khí Bí Điển ... cho đến các loại phụ khoa (Phụ Đạo Xán Nhiên), nhi khoa (Ấu Ấu Tu Tri) đều viết một cách tinh thông, giầu kinh nghiệm.

Tuy chịu ảnh hưởng của y học Trung Hoa, nhất là của Phùng Thị, nhưng ông đã có óc sáng tạo vận dụng y lí hợp với hoàn cảnh khí hậu và thể chất của người Việt Nam và đã sử dụng thuốc Nam để chữa bệnh, như ở các cuốn Lĩnh Nam Bản Thảo, Bách Gia Trân Tàng và Hành Giản Trân Nhu. Nhận định về Lĩnh Nam không có thương hàn, ông đã lập ra nhiều phương thang mới ghi ở cuốn Ngoại Cảm Thông Trị. Đặc biệt trong 2 cuốn Dương Án và Âm Án, ghi lại những y án và phân tích về những bệnh đã chữa khỏi hoặc không chữa được. Cuốn Châu Ngọc Cách Ngôn để lại cho chúng ta những điều căn dặn rất bổ ích về chẩn đoán trị liệu và những sai lầm tai hại cần tránh.

Thân thế và sự nghiệp của ông đã có một ảnh hưởng rất lớn đối với giới Đông y Việt Nam cả về mặt đạo đức và chuyên môn.

Bộ sách Hải Thượng Y Tông Tâm Lĩnh gồm 28 tập, 66 quyển, nội dung gồm: —1. Tập đầu: Có bài tựa, Phàm lệ mục lục và Y nghiệp phần chương nói về nghề y, thái độ tư cách, khái quát bộ sách và tập thơ Y Lí Thâu Nhàn. —2. Tập Nội Kinh Yếu Chỉ: nêu khái yếu về cuốn kinh điển Nội kinh. —3. Tập Y Gia Quan Miện: Khái niệm về Âm dương, Ngũ hành, quẻ số, can chi, mạch yếu. —4. Tập Y Hải Cầu Nguyên: Soạn những lời thiết yếu của các tiên hiền, chú giải kỹ để làm rõ những điều huyền bí. —5. Tập Huyền Tẫn Phát Vi: Nói rõ công dụng mở đầu của ‘Tiên thiên’, máy Âm dương, khiếu Thủy Hỏa và cách phân biệt chứng trạng, dùng thuốc. —6. Tập Khôn Hóa Thái Chân: gồm có công dụng nuôi sống của ‘Hậu thiên’ nguồn gốc của khí huyết, cách luận bệnh xử phương. —7. Tập Đạo Lưu Dự Vận: đem các ý nghĩ còn nghi hoặc, chưa rõ nghĩa trong các sách, cùng với những chỗ người xưa chưa nói đến để biện luận rõ ràng mà bổ sung vào những chỗ còn thiếu sót. —8. Tập Vận Khí Bí Điển: chọn lấy bài phú Chiêm Vận, phong giác của họ Vương và thiên Ngọc Lịch, ngũ hành, chia ra cách xem mây, xem gió, chủ vận, khách vận, chủ khí, khách khí, lập thành từng cách nghiệm đoán. —9. Tập Dược Phẩm Vận Yếu: chọn lấy 150 vị thuốc thường dùng trong Bản thảo, chia làm 5 bộ để tiện tra khảo. —10. Tập Lĩnh Nam Bản Thảo: soạn các vị thuốc cây cỏ ở Lĩnh Nam (bao gồm Việt Nam và miền Nam Trung quốc), chia thành môn loại, chú thích tính chất, cách chữa, cách thu hái... —11. Tập Ngoại Cảm Thông Trị: bàn về nước Nam ta không có bệnh thương hàn, mắc bệnh ngoại tà, đều là bệnh cảm mạo, tác giả không theo hình chứng lục kinh của Thương hàn luận nhưng ông đã sáng chế ra 3 phương giải Biểu, 6 phương hòa Lý để chữa tất cả các bệnh ngoại cảm. —12. Tập Bách Bệnh Cơ Yếu: chọn lấy các bệnh, môn trong sách kinh điển, xét nguyên nhân, cơ chế bệnh, phân biệt chứng trạng hư thực, tiên lượng cách chữa, xử phương, dụng dược. —13. Tập Y Trung Quan Miện: soạn những điều hay mà tác giả đã lĩnh hội được ý nghĩa sâu sắc, những điểm cốt yếu. —14. Tập ’Phụ Đạo Xán Nhiên" chọn lọc trong các sách Phụ khoa những vấn đề về kinh nguyệt, đới hạ, thai, sản... lấy những điểm thiết thực cốt yếu, bỏ chỗ rườm rà… đồng thời bổ sung thêm những ý kiến của tác giả. —15. Tập "Tọa Thảo Lương Mô": tác giả thấy trong nhiều sách trước đó về Sản khoa viết rườm rà, được điều nọ, mất điều kia nên ông soạn, sắp xếp lại, bổ sung hoàn chỉnh hơn. —16. Tập Ấu Ấu Tu Tri: tác giả thấy trong nhiều sách Nhi khoa trước đó viết rời rạc, không thống nhất nên tác giả đã soạn lại, xét nguyên nhân cơ chế bệnh sinh, phân biệt chứng trạng cách chữa, xử phương làm chỗ cốt yếu và thêm phần tâm đắc. —17. Tập ’Mộng Trung Giác Đậu: trình bày đầy đủ các kiến thức về bệnh Đậu... và bổ sung thêm kinh nghiệm đặc sắc phong phú. —18. Tập Ma Chẩn Chuẩn Thằng: soạn các phương pháp và kinh nghiệm tâm đắc trong điều trị bệnh sởi. —19. Tập ’Tâm Đắc Thần Phương: qua lâm sàng, tác giả đã chọn ra nhiều phương thuốc thần diệu trong Phùng Thị Cẩm Nang. —20. Tập "Hiệu Phỏng Tân Phương: qua lâm sàng, tác giả đã lập ra nhiều phương thuốc đáp ứng các tình thế khó khăn. —21. Tập Bách Gia Trân Tàng: tiếp thu bí phương của ông ngoại truyền lại cùng thu thập các phương thuốc quý, chữa được nhiều trường hợp khó. —22. Tập Hành Giản Trân Nhu: chọn lấy các bài thuốc có những vị thuốc Nam, thuốc Bắc thông thường, dễ kiếm, tiện dùng. —23. Tập Y Phương Hải Hội: tập hợp soạn các thang tễ, hoàn tễ trong các sách, rườm rà thì giảm đi, thiếu thì bổ sung thêm. —24. Tập Y Án, Dương Án: Tập hợp tâm đắc suy nghĩ về những trường hợp nguy nan mà chữa thành công. —25. Tập Y Án, Âm Án: tập hợp những bệnh án bệnh nặng, khó, tình thế tuyệt vọng dù cố hết sức mà không kết quả để rút kinh nghiệm. —26. Tập Truyền Tâm Bí Chỉ hoặc còn gọi là Châu Ngọc Cách Ngôn: biện luận rõ ràng đầy đủ những nghĩa lý sâu xa trong sách, những chỗ tinh hoa của y thuật. —27. Tập Vĩ (cuối) là cuốn Thượng Kinh Ký Sự: thuật lại cuộc lên kinh thành chữa bệnh cho nhà Chúa Trịnh. Cuốn ký sự này đã làm cho sự nghiệp văn học của ông nổi danh không kém gì sự nghiệp y học. —28. Về sau đã thu thập được nốt 2 cuốn là Nữ Công Thắng Lãm và Vệ Sinh Yếu Quyết.

Ngoài ra ông còn làm thơ phú, thơ ông đầy vẻ cao khiết u trầm.

Qua hơn hai thế kỷ, tại Liêu Xá còn lưu giữ nhiều di tích quan hệ tới Đại danh y Hải Thượng Lãn Ông: —Đền thờ tiến sĩ Lê Hữu Mưu, thân phụ Lê Hữu Trác. Tại đây còn sắc phong, câu đối, bia ký thế kỷ 18. —Nhà thờ Đại tôn: Nhà thờ dòng họ Lê tại Liêu Xá. —Chùa Văn hay chùa Bà Sinh: Xây dựng từ thế kỷ thứ 17, trùng tu năm 1782, năm Hải Thượng Lãn Ông từ quê ngoại về thăm quê nội. Tương truyền chùa do cụ Lê Hữu Kiều, anh ruột Lê Hữu Trác hưng công xây dựng. Đây cũng là cơ sở của Xứ ủy Bắc Kỳ thời kỳ 1942 - 1945 và là nơi in báo của Đảng. —Khu lăng mộ họ Lê, xây dựng từ thế kỷ 18. —Nhà lưu niệm Hải Thượng Lãn Ông, xây dựng trên nền đất cũ của gia đình năm 1990. —Đình thôn Liêu Xá xây dựng đầu thế kỷ 20.