Ngô Thì Nhậm (1746-1803)

Tại Hà Nội, tên ông được đặt cho con phố dài 595m nối liền phố Ngô Quyền (chỗ ngã tư Hàm Long), cắt các phố: Lê Văn Hưu, Trần Xuân Soạn, Hoà Mã đến phố Nguyễn Công Trứ, nối thông hai quận Hoàn Kiếm và Hai Bà Trưng. Thời Pháp thuộc, đây là hai phố: phố Mới (Rue Nouvelle) và phố Giacanh (Rue Jacquin). Sau năm 1945 phố này còn có tên là Kinh Dương Vương. Nay có nhà hát Tuổi trẻ tọa lạc ở đây.

Phố Ngô Thì Nhậm, Hà Nội

Tiểu sử

Ông có tên tự là Hy Doãn, hiệu Đạt Hiên, sau nghiên cứu Phật học lấy hiệu là Hải Lượng. Xuất thân trong một gia đình khoa bảng nổi tiếng là "Ngô Gia Văn Phái", quê làng Tả Thanh Oai, huyện Thanh Trì, tỉnh Hà Đông, nay thuộc Hà Nội.

Ngô Thì Nhậm thông minh, học giỏi, sớm thành đạt: đỗ giải nguyên năm 23 tuổi (1768), rồi tiến sĩ đệ tam giáp năm 1775. Sau đó làm quan ở bộ Hộ, được chúa Trịnh Sâm rất quý mến, thăng chức Giám sát đạo Sơn Nam. Năm 1778 làm Đốc đồng Kinh Bắc và Thái Nguyên. Khi đó Ngô Thì Sĩ (cha ông) làm Đốc đồng Lạng Sơn. Cha con cùng tham dự triều chính, nổi tiếng văn chương trong thiên hạ và có những công trình biên soạn lịch sử.

Năm Canh Tý 1782 có vụ binh biến, ông bị nghi ngờ tham dự, nên từ quan về ở ẩn tại quê vợ thuộc vùng Sơn Nam.

Năm 1788, Nguyễn Huệ ra Bắc lần hai, xuống lệnh "cầu hiền" tìm kiếm quan lại của triều cũ. Danh sĩ Bắc Hà đã đầu quân cho nhà Tây Sơn từ trước đó mới chỉ có Trần Văn Kỉ, Ngô Văn Sở và Đặng Tiến Đông. Tuy vậy, tới thời điểm này thì cả vua Lê lẫn chúa Trịnh đều đã đổ. Ngô Thì Nhậm và một số thân sĩ Bắc Hà khác như Phan Huy Ích, Bùi Dương Lịch, Ninh Tốn, Nguyễn Thế Lịch, Nguyễn Bá Lan, Ðoàn Nguyễn Tuấn (anh rể Nguyễn Du), Vũ Huy Tấn, Nguyễn Huy Lượng (tác giả "Tụng tây Hồ phú" )... lần lượt ra làm quan cho nhà Tây Sơn. Sử cũ viết khi được Ngô Thì Nhậm, Nguyễn Huệ mừng mà rằng: "Thật là trời để dành ông cho ta vậy", và phong chức Tả thị lang bộ Lại, sau lại thăng làm thượng thư bộ Lại, chức vụ cao cấp nhất trong Lục bộ.

Tượng Ngô Thì Nhậm. Bảo tàng Quang Trung, tp Quy Nhơn (Bình Định)

Cuối năm Mậu Thân (1788) do vua Lê Chiêu Thống cầu viện, 29 vạn quân Thanh kéo sang Đại Việt, với chiêu bài diệt Tây Sơn dựng lại nhà Lê. Ngô Thì Nhậm đã có kế lui binh về giữ phòng tuyến Tam Điệp - Biện Sơn (Ninh Bình) góp phần làm nên chiến thắng của nhà Tây Sơn.

Năm 1790, vua Quang Trung đã giao cho Ngô Thì Nhậm giữ chức Binh bộ thượng thư. Tuy làm ở bộ Binh, nhưng ông chính là người chủ trì về các chính sách và giao dịch ngoại giao với Trung Hoa.

Đến 1792, Quang Trung đột ngột qua đời, ông làm Chánh sứ qua Trung Quốc cáo tang. Nội bộ nhà Tây Sơn rối ren, ông rút lui về quê chuyên tâm nghiên cứu Thiền học.

Năm 1802, nhà Tây Sơn mất, họ Nguyễn Phúc trở về Phú Xuân, sau ra Bắc chiêu dụ nhân tài, ông được triệu đến hành cung của vua Gia Long, nhưng không chịu theo. Năm 1803 Ngô Thì Nhậm, Phan Huy Ích, Nguyễn Thế Lịch và một số viên quan triều Tây Sơn thì bị đánh bằng roi tại Văn Miếu. Ngô Thì Nhậm bị đòn nặng về nhà thì chết.

Tác phẩm chính

Nhị thập nhất sử toát yếu, Bút hải tùng đàm, Ủng vân nhân vịnh, Cúc hoa thi trận, Trúc Lâm tông chỉ nguyên thanh, Hàn các anh hoa, Hải Dương chí lược,
Hy Doãn thi văn tập, Xuân Thu quản kiếm.

Giai thoại

Tương truyền Ngô Thì Nhậm và Đặng Trần Thường có quen biết với nhau. Lúc Ngô Thì Nhậm được vua Quang Trung trọng dụng thì Đặng Trần Thường đến xin Nhậm tiến cử. Trông thấy vẻ khúm núm làm mất phong độ của kẻ sĩ, Nhậm bảo Thường: Ở đây cần dùng người vừa có tài vừa có hạnh, giúp vua cai trị nước. Còn muốn vào luồn ra cúi thì đi nơi khác. Đặng Trần Thường hổ thẹn ra về, rồi trốn vào Nam theo Nguyễn Ánh.

Sau khi nhà Tây Sơn mất, tại Văn Miếu Hà Nội xảy ra vụ phạt roi nói trên do Đặng Trần Thường chủ trì. Vốn có thù riêng, Đặng Trần Thường kiêu hãnh ra vế câu đối cho Ngô Thì Nhậm:

Ai công hầu, ai khanh tướng, vòng trần ai, ai dễ biết ai

Ngô Thì Nhậm khảng khái đáp:

Thế Chiến Quốc, thế Xuân Thu, gặp thời thế, thế thời phải thế
Có thuyết nói rằng, nguyên câu đối lại của Ngô Thì Nhậm là:
Thế Chiến Quốc, thế Xuân Thu, dù thời thế, thế nào cũng thế

hoặc là:

Thế Chiến Quốc, thế Xuân Thu, gặp thời thế, thế nào vẫn thế

Đặng Trần Thường bắt ông phải sửa lại. Ngô Thì Nhậm không nói gì. Thường tức giận sai người dùng roi tẩm thuốc độc đánh ông.

Biết mình không qua khỏi, trước khi qua đời ông có làm bài thơ gửi Đặng Trần Thường:

Ai tai Đặng Trần Thường
Chân như yến xử đường
Vị Ương cung cố sự
Diệc nhĩ thị thu trường

Nghĩa là: Thương thay Đặng Trần Thường. Nay quyền thế lắm đấy, nhưng khác nào như chim yến làm tổ trong cái nhà sắp cháy, rồi sẽ khốn đến nơi. Giống như Hàn Tín giúp Hán Cao tổ, rồi bị Cao tổ giết ở cung Vị Ương. Kết cục của ngươi rồi cũng thế đó.

Quả nhiên sau này bài thơ ứng nghiệm, Thường bị Gia Long nghi ngờ rồi xử tử.