Khu nhượng địa Pháp ở Hà Nội

Từ “nhượng địa” xuất hiện lần đầu trong hiệp ước ngày 6-2-1874 về việc Pháp rút quân khỏi Hà Nội và giao trả lại thành cho triều đình Huế do Philastre, đại diện của Soái phủ Sài Gòn ký với Nguyễn Văn Tường đại diện triều đình.

Vốn là một sĩ quan hải quân rồi làm Thanh tra việc của người bản xứ (Inspecteur des affaires indigènes) ở Nam Kỳ nhưng Philastre lại chuyên nghiên cứu về ngôn ngữ, thông thạo tiếng Việt và chữ Hán và đã từng dịch Bộ luật Gia Long ra tiếng Pháp. Bởi vậy, những từ ngữ trong hiệp ước này hoàn toàn có lợi cho phía Pháp.

Từ trái: 1.Trại lính, 3.Nhà chỉ huy công binh, 3.Dinh Tổng chỉ huy quân đội, 4.Nhà ở sĩ quan, 5.Tòa lãnh sự, 6.Tòa chưởng ấn

Hiệp ước gồm 14 điều khoản, trong đó điều 9 quy định: “Chính phủ An-nam sẽ nhường một khoảng đất trên bờ sông để xây dựng chỗ ở cho Công sứ Pháp và cho binh lính hộ vệ của ông ta. Khoảng đất này sẽ gần nơi mà sau khi ký kết hiệp ước, người ta sẽ cho phép các thương nhân Pháp đến mở cơ sở ở đó…”.

Trong điều khoản phụ kèm theo hiệp ước, Pháp sẽ có một khu đất rộng 5 mẫu (2,5ha) ven sông Hồng ở phía đông-đông nam thành Hà Nội. Sau đó, hai bên nhanh chóng tiến đến việc ký kết một hiệp ước vào ngày 15-3-1874. Rheinart là viên Lãnh sự Pháp đầu tiên ở Hà Nội. Ban đầu ông ta muốn khu nhượng địa sẽ ở vào khoảng giữa hồ Hoàn Kiếm và pháo đài phía nam cửa ô Tây Long tức ô Tràng Tiền.

Cổng vào Nhượng địa giáp phố Hàng Khay

Tổng đốc Hà Nội là Trần Đình Túc đã từ chối với nhiều lý do và đề nghị thay thế bằng một khu đất phía dưới pháo đài phía nam tức khu Đồn Thủy, lúc đó không còn tác dụng quân sự nữa. Năm 1875, Kergaradec đến Hà Nội thay Rheinart và thương thuyết tiếp. Là một nhà ngoại giao khôn khéo và am tường về kinh tế, ông ta yêu cầu phải cấp thêm đất xây trong nhượng địa để đổi lại việc trả lại Trường Thi cho Hà Nội chuẩn bị kỳ thi Hương khoa Bính Tý (1879) vốn bị quân Pháp chiếm đóng kể từ 20-11-1873 khi thành Hà Nội thất thủ lần thứ nhất.

Kết quả ngoại giao của Kergaradec cộng với áp lực quân sự Pháp là một hiệp ước Pháp-Việt được ký kết vào ngày 31-8-1875, trong đó diện tích nhượng địa từ 2,5 ha đã tăng lên 18 ha, gấp hơn 7 lần, vượt quá cả khu Đồn Thủy cũ. [1]

Lãnh sự quán Pháp trong khu nhượng địa

Nhượng địa có hình chữ nhật, các cạnh dài là con đê trong và bờ sông Hồng; các cạnh ngắn nay là đoạn đầu phố Tràng Tiền và phố Nguyễn Công Trứ. Con đường đi xuyên dọc trong khu sau này được đặt tên là Rue de la Concession; từ năm 1945 đến nay mang tên phố Phạm Ngũ Lão. Năm 1884 người Pháp mở con phố từ cửa sau nay là số 5 Lê Thánh Tông đi qua phố Lò Đúc tới phố Huế, chiếm 1 ha đất làm nghĩa trang rồi đặt tên Rue de la Cimetière, sau là phố Nguyễn Công Trứ.

Việc thiết kế và xây dựng khu nhượng địa với các công trình bên trong được giao cho các sỹ quan và kỹ sư công binh Pháp được cử từ Sài Gòn ra. Nhân công là người bản xứ, nhà thầu chính là một giáo dân thân Pháp. Việc thi công hoàn thành vào tháng 10-1876, chỉ sau một năm.

Cổng nghĩa địa Tây của khu nhượng địa

Hệ thống phòng vệ quân sự bao gồm 4 ụ công sự nằm theo một tuyến dọc, hướng ra phía sông Hồng. Ở phía bắc có cổng ra vào qua một bức tường xây gạch, trổ lỗ châu mai. Từ đó đi xuống có dinh của vị Lãnh sự, nhà của sĩ quan bảo vệ Lãnh sự quán, dinh của viên sĩ quan chỉ huy, trại lính và các phòng làm việc… Các nhà một tầng xây đơn giản, rộng mát, các nhà hai tầng chắc chắn có hàng hiên bao quanh bốn phía. Trại lính một tầng có những gian ngủ rộng làm nhà ngủ tập thể. Kho lương thực và vũ khí nằm cách biệt trên một khu đất ở xa. Có cả một nhà dùng làm câu lạc bộ quân nhân….

Những công trình trên chủ yếu được nhóm sĩ quan công binh thiết kế, xây dựng vững chắc, đơn giản theo chủ nghĩa công năng duy lý, theo phong cách kiến trúc thực dân tiền kỳ. Trong khu trồng nhiều cỏ hoa và cây cối, đặc biệt có loại cây phượng vĩ hoa đỏ rực lần đầu tiên được người Pháp mang từ quần đảo Antilles châu Mỹ về trồng.

Cổng vào nhượng địa về sau bị phá bỏ vào khoảng tháng 7-1886, đồng thời với việc dỡ các cọc gỗ và ụ đất bao quanh theo chỉ thị của Toàn quyền Paul Bert trong phiên họp thứ II của Hội đồng Bảo hộ Bắc Kỳ ngày 8-6-1886.

Khu nhượng địa đã trở thành trung tâm chính trị và căn cứ quân sự để Henri Rivière tiến hành -chiếm thành Hà Nội lần thứ hai vào năm 1882. Với chính sách “tằm ăn lá” vừa đánh vừa xoa, 6 năm sau Pháp đã đạt mục đích ép vua Đồng Khánh xuống Dụ số 576 ngày 1-10-1888 về việc lập thành phố Hà Nội, Hải Phòng và Tourane thành nhượng địa Pháp.