BÀI HỌC TỪ MỘT NĂM COVID (1)

Làm sao có thể tóm tắt năm Covid thứ nhất từ một góc nhìn lịch sử rộng lớn? Nhiều người tin rằng coronavirus gây ra thiệt hại khủng khiếp chứng tỏ sự bất lực của nhân loại trước sức mạnh của thiên nhiên. Thực tế, năm 2020 đã cho thấy nhân loại còn lâu mới bất lực. Dịch bệnh không còn là lực lượng không thể kiểm soát của tự nhiên. Khoa học đã biến chúng thành một thách thức có thể kiểm soát được.

Thời xưa, khi con người phải đối mặt với một bệnh dịch như "Cái chết Đen" [1] họ không biết điều gì đã gây ra nó hoặc làm thế nào để ngăn chặn nó. Khi đại dịch cúm Tây Ban Nha năm 1918 xảy ra, các nhà khoa học giỏi nhất trên thế giới không thể xác định được loại virus chết người, nhiều biện pháp đối phó được áp dụng đã tỏ ra vô ích và những nỗ lực phát triển một loại vắc-xin hiệu quả đã trở nên vô ích.

Tình hình rất khác với Covid-19. Hồi chuông cảnh báo đầu tiên về một đại dịch mới tiềm ẩn bắt đầu gióng lên vào cuối năm 2019. Đến ngày 10 tháng 1 năm 2020, các nhà khoa học không chỉ phân lập được virus gây bệnh mà còn giải mã bộ gen của nó và công bố thông tin trực tuyến. Trong vòng vài tháng sau, đã thấy rõ những biện pháp nào có thể làm chậm và ngăn chặn các chuỗi lây nhiễm. Trong vòng chưa đầy một năm, một số loại vắc-xin hiệu quả đã được sản xuất hàng loạt. Trong cuộc chiến giữa con người và mầm bệnh, chưa bao giờ con người lại mạnh mẽ đến thế.

Cuộc sống di chuyển lên mạng

Cùng với những thành tựu chưa từng có của công nghệ sinh học, năm Covid cũng nhấn mạnh sức mạnh của công nghệ thông tin. Trong các thời đại trước đây, loài người hiếm khi có thể ngăn chặn dịch bệnh vì con người không thể theo dõi các chuỗi lây nhiễm trong thời gian thực, và vì chi phí kinh tế của các đợt cách ly kéo dài là rất cao. Vào năm 1918, bạn có thể cách ly những người mắc bệnh cúm đáng sợ, nhưng bạn không thể theo dõi sự di chuyển của những người mang mầm bệnh có triệu chứng trước hoặc không có triệu chứng. Và nếu bạn ra lệnh cho toàn bộ dân số của một quốc gia phải ở nhà trong vài tuần, điều đó sẽ dẫn đến sự tàn phá kinh tế, suy sụp xã hội và nạn đói hàng loạt.

Ngược lại, vào năm 2020, việc giám sát bằng kỹ thuật số đã giúp theo dõi và xác định chính xác các trung gian truyền bệnh dễ dàng hơn rất nhiều, có nghĩa là việc kiểm dịch có thể chọn lọc hơn và hiệu quả hơn. Quan trọng hơn nữa, tự động hóa và internet đã làm cho việc cách ly mở rộng trở nên khả thi, ít nhất là ở các nước phát triển. Trong khi ở một số nơi của thế giới đang phát triển, trải nghiệm của con người vẫn gợi nhớ đến những bệnh dịch trong quá khứ, thì ở phần lớn thế giới phát triển, cuộc cách mạng kỹ thuật số đã thay đổi mọi thứ.

Hãy xem xét lĩnh vực nông nghiệp. Trong hàng ngàn năm, sản xuất lương thực dựa vào sức lao động của con người, và khoảng 90% người dân làm nghề nông. Ngày nay ở các nước phát triển điều này không còn xảy ra nữa. Ở Hoa Kỳ, chỉ có khoảng 1,5% người dân làm việc trong các trang trại, nhưng điều đó không chỉ đủ để nuôi sống tất cả mọi người ở nhà mà còn đưa Hoa Kỳ trở thành nhà xuất khẩu thực phẩm hàng đầu. Hầu như tất cả các công việc đồng áng đều do máy móc đảm nhiệm. Việc cách ly vì vậy chỉ có tác động nhỏ đến việc canh tác.

Hãy tưởng tượng một đồng lúa mì ở đỉnh cao của "Cái chết Đen". Nếu cách ly những người nông dân ở nhà vào thời gian thu hoạch, bạn sẽ bị chết đói. Nếu bạn gọi họ ra đồng gặt thì họ lại có thể lây bệnh cho nhau. Biết làm gì đây?

Bây giờ hãy tưởng tượng cánh đồng lúa đó vào năm 2020. Một máy gặt được định hướng bằng GPS có thể thu hoạch toàn bộ đồng lúa mì với hiệu quả cao hơn nhiều mà không làm lây lan bệnh. Trong khi vào năm 1349, một người nông dân trung bình thu hoạch được khoảng 5 giạ mỗi ngày, thì vào năm 2014, một máy gặt đã lập kỷ lục với 30.000 giạ trong một ngày. Do đó, Covid-19 không có tác động đáng kể đến sản xuất toàn cầu đối với các loại cây trồng chủ lực như lúa mì, ngô và lúa nước.

Thu hoạch ngũ cốc vẫn chưa đủ để nuôi sống mọi người. Bạn cũng cần phải vận chuyển nó, đôi khi trên hàng nghìn km. Trong phần lớn lịch sử, thương mại là một trong những nhân vật phản diện chính trong câu chuyện về đại dịch. Mọi mầm bệnh chết người đã di chuyển khắp thế giới trên các tàu buôn và các đoàn lữ hành đường dài. Ví dụ, "Cái chết Đen" đã đi từ Đông Á đến Trung Đông dọc theo Con đường Tơ lụa, và chính các tàu buôn của người Genova sau đó đã chở nó đến châu Âu. Thương mại gây ra một mối đe dọa chết người như vậy bởi vì mỗi toa xe cần một lái xe, ngay cả một tàu biển nhỏ cũng cần hàng chục thủy thủ vận hành, rồi các con tàu và nhà trọ đông đúc cũng là những ổ dịch bệnh.

Năm 2020, thương mại toàn cầu có thể tiếp tục hoạt động nhiều hoặc ít trơn tru hơn bởi vì có rất ít người tham gia. Một chiếc tàu container hiện nay được tự động hóa phần lớn có thể chở nhiều tấn hàng hoá hơn cả đội tàu buôn của một vương quốc xưa kia. Năm 1582, đội tàu buôn của Anh có tổng sức chở 68.000 tấn và cần khoảng 16.000 thủy thủ. Con tàu container OOCL Hong Kong, được đặt tên vào năm 2017, có thể chở khoảng 200.000 tấn trong khi chỉ yêu cầu một thủy thủ đoàn gồm 22 người.

Đúng là tàu du lịch với hàng trăm gian buồng đầy khách và máy bay chật kín ghế ngồi đã đóng một vai trò quan trọng trong việc phát tán Covid-19. Nhưng du lịch và đi lại không phải là bắt buộc trong thương mại. Khách du lịch có thể ở nhà và các doanh nhân có thể làm việc qua mạng, những con tàu ma tự động và những chuyến tàu gần như không có người đã giữ cho nền kinh tế toàn cầu vận hành. Trong khi du lịch quốc tế giảm mạnh vào 2020, khối lượng thương mại hàng hải toàn cầu chỉ giảm 4%.

Tự động hóa và số hóa thậm chí còn có tác động sâu sắc hơn đến các dịch vụ. Vào năm 1918, không thể tưởng tượng được rằng các văn phòng, trường học, tòa án hoặc nhà thờ có thể tiếp tục hoạt động trong tình trạng bị cách ly. Nếu học sinh và giáo viên bị khoá trong nhà của họ, làm thế nào bạn có thể tổ chức lớp học? Hôm nay chúng ta đã biết câu trả lời. Việc chuyển đổi trực tuyến có nhiều nhược điểm, ít nhất là gây tổn thất tinh thần to lớn. Nó cũng đã tạo ra những vấn đề không thể tưởng tượng trước đây, chẳng hạn như luật sư xuất hiện tại tòa với tư cách là những con mèo. Nhưng thực tế việc nó hoàn toàn có thể được thực hiện là đáng kinh ngạc.

Vào năm 1918, loài người chỉ sinh sống trong thế giới vật chất, khi virus cúm Tây Ban Nha quét qua thế giới này họ đã không còn nơi nào để chạy trốn. Ngày nay, nhiều người trong chúng ta đang sống trong hai thế giới - thực và ảo. Khi coronavirus lưu hành qua thế giới vật chất, nhiều người đã chuyển phần lớn cuộc sống của họ sang thế giới ảo, nơi virus không thể theo sang.

Dĩ nhiên, con người vẫn là thực thể vật lý, và không phải mọi thứ đều có thể được số hóa. Năm Covid đã nêu bật vai trò quan trọng của nhiều nghề lương thấp trong việc duy trì nền văn minh nhân loại: y tá, công nhân vệ sinh, tài xế xe tải, thu ngân, người giao hàng. Người ta thường nói mọi nền văn minh chỉ khác thời dã man có ba bữa ăn. Vào năm 2020, những người giao hàng là lằn ranh đỏ mỏng manh giữ nền văn minh lại với nhau. Chúng đã trở thành huyết mạch quan trọng của chúng ta đối với thế giới vật chất.

Internet vẫn ổn định

Tự động hóa, số hóa và dịch chuyển các hoạt động lên mạng khiến chúng ta phải đối mặt với những mối nguy hiểm mới. Một trong những điều đáng chú ý nhất của năm Covid là Internet vẫn chưa bị vỡ trận. Nếu chúng ta đột ngột tăng lượng phương tiện qua lại trên một cây cầu có thực, chúng ta có thể bị tắc đường và thậm chí có thể sập cầu. Vào năm 2020, trường học, văn phòng và nhà thờ chuyển sang trực tuyến hầu như chỉ trong một đêm, nhưng Internet vẫn ổn định.

Chúng ta hầu như không dừng lại để suy nghĩ về điều này, nhưng lẽ ra nên làm. Sau năm 2020, chúng ta biết rằng cuộc sống vẫn có thể tiếp diễn ngay cả khi toàn bộ một quốc gia lâm vào tình trạng bế tắc vật lý. Bây giờ hãy thử tưởng tượng điều gì sẽ xảy ra nếu cơ sở hạ tầng kỹ thuật số của chúng ta gặp sự cố.

Công nghệ thông tin đã giúp chúng ta kiên cường hơn khi đối mặt với các loại virus hữu cơ, nhưng nó cũng khiến chúng ta dễ bị tấn công hơn trước phần mềm độc hại và chiến tranh mạng. Mọi người thường hỏi: "Covid tiếp theo là gì?" Một cuộc tấn công vào cơ sở hạ tầng kỹ thuật số của chúng ta sẽ là một ứng cử viên hàng đầu. Phải mất vài tháng, coronavirus mới lan truyền khắp thế giới và lây nhiễm cho hàng triệu người. Nhưng cơ sở hạ tầng kỹ thuật số của chúng ta có thể sụp đổ trong một ngày. Và trong khi các trường học và văn phòng có thể nhanh chóng chuyển đổi chế độ làm việc thì bạn nghĩ mình sẽ mất bao nhiêu thời gian để chuyển sang dùng thư giấy (thư gửi qua bưu chính) thay cho thư điện tử?

(còn tiếp)
©Yuval Harari 25-2-2021